सुखानी हत्याकाण्ड र राष्ट्रिय राजनीतिमा स्थापित झापा आन्दोलन

सुखानी हत्याकाण्ड आफैमा एक दुःखद् तथा विभत्स घटना भए पनि नेपाली राष्ट्रिय राजनीतिमा यसलाई एउटा ऐतिहासिक कडीको रुपमा मान्न सकिन्छ । यो घटनाले झापा आन्दोलनलाई राष्ट्रिय राजनीतिमा केन्द्रको रुपमा स्थापित गरेको छ । १५ सेप्टेम्बर २००६ सालमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको जन्म भयो र दुई दशकसम्म टुट, फुट र विभाजनमा रहेको नेपाली वाम आन्दोलनलाई यसले क्रान्तिकारी कार्यदिशा निर्देश ग¥यो । यहीँबाट नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन विगतको अवसरवाद, वैधानिकतावादी चिन्तन, दक्षिणपन्थी रुझान तथा आत्मसमर्पणवादबाट मुक्त भई कार्यनीतिक तथा रणनीतिकरुपले नेपाली सर्वहारा जनताको लडाकु तथा भरपर्दो राजनीतिक सम्पत्ति बन्न पुगेको थियो । हुन त झापा आन्दोलनले आफ्नो क्रान्तिकारी कार्यदिशा या कार्यनीतिलाई एक दशकभन्दा बढी लिएर जान सकेन । तर, पनि यसको ऐतिहासिकता भने नेपाली वाम आन्दोलनमा चिरस्थायी बन्न पुग्यो र पछिल्लो पिडीलाई यसले चलाएको वर्गसंघर्षले प्रभावित गर्दै रह्यो ।

झापा आन्दोलन या विद्रोह कुनै आकस्मिक घटना होइन । यसको शुरुवात या विष्फोटनमा देशभित्रको वस्तुगत अवस्था तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिघटनाहरु पृष्टकारणको रुपमा लिन सकिन्छ । केन्द्रीकृत सामन्तशाही राज्यसत्ताले नेपालमा लामो समयदेखि जातीय, वर्गीय, क्षेत्रीय, लिङ्गीय विविध खाले चरम शोषण र उत्पीडन थोपर्दै आएको छ । विश्वका धेरै देशहरुमा त्यहाँका जनताले शिक्षा तथा प्रगतिको अनुभूति गरिरहेको अवस्थामा नेपाली जनता भने निरंकुश शाह र राणाको अन्धकार शासनमुनि तड्पाइरहेका थिए ।

शिक्षाको अवसर दियो भने आफ्नो राज्यसत्ता ढल्छ भन्ने राणाहरुको पाखण्डीपन कति निचपूर्ण थियो ? तर नेपाली जनताले यी निरंकुश शासकवर्ग विरुद्ध विभिन्न कालखण्डहरुमा आफ्नै ढङ्गबाट संघर्ष र विद्रोहलाई तीब्रता दिँदै आएका छन् । प्रथम विश्वयुद्धले ल्याएको प्रभाव र दोस्रो विश्वयुद्धको छेउछाउबाट अघि बढेको जनचेतना र विद्रोहको पृष्ठभूमिमा नेपाली जनताले पनि २०औं शदीको नौ को दशकबाट विद्रोहलाई संगठित रुपले उठाएको देखिन्छ । वि.सं. १९९७ मा चार शहीदहरुको हत्या क्रुर राणाहरुको जनचेतनालाई रोक्ने दुष्प्रयास थियो । तर, जनताको हत्या विरोधी आक्रोश २००७ सालमा क्रान्तिको रुपमा रुपान्तरित भएको थियो ।

छिमेकी देश भारत सन् १९४७ मा स्वतन्त्र हुनु, अर्को छिमेकी देश चीनमा सन् १९४९ मा नौलो जनवादी क्रान्ति सम्पन्न हुनुले नेपाली श्रमजीवी जनता बीचका सचेत बुद्धिजीवीहरूलाई पनि परिवर्तनको लागि प्रेरित ग¥यो । १५ सेप्टेम्बर १९४९ मा (वि.सं. २००६ साल) क.पुष्पलालको नेतृत्वमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भयो र यसले नौलो जनवादी कार्यक्रमको उद्घोष ग¥यो । पार्टीको स्थापनाले नेपाली सर्वहारा जनताको गन्तब्यको रुपरेखा तयार भयो । नेपाली श्रमजीवी जनताले संश्लेषित विचार र दृष्टिकोणको वैज्ञानिक माक्र्सवादी हतियार प्राप्त गरे । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी स्थापनाको एक वर्षमा भएको २००७ सालको क्रान्तिमा पार्टीको खासै पहलकदमी हुन सकेन । वि.सं. २००७ सालको क्रान्ति जनताको पक्षमा भन्दा प्रतिक्रियावादी शासकहरुको पक्षमा कांग्रेस, भारतीय विस्तारवाद र सामन्तवादका प्रतिनिधि राजाको बीच त्रिपक्षीय सम्झौतामा टुङ्गियो र क्रान्ति प्रतिक्रान्तिमा टुङ्गियो ।

नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको पहलकदमी नभए पनि परिवर्तनको चाहना गर्ने वामपन्थी बुद्धिजीवी तथा नेताहरुले देशका विभिन्न भागहरुमा दिल्ली सम्झौतालाई धोका मान्दै स्वतःस्फूर्त आन्दोलनहरुको उठान गरे । २००८ सालमा भएको दिल्ली सम्झौताबिरुद्ध डा.के.आइ.सिंहले वि.सं. २००९ मा सशस्त्र विद्रोह गरे । त्यस्तै २०१० सालमा पश्चिममा किसान नेता भीमदत्त पन्तको किसान विद्रोह नेपालको इतिहासमा अविस्मरणीय छ । डा. के.आइ.सिंह र किसान नेता भीमदत्त पन्त दुबैको विद्रोहलाई तत्कालीन सरकारले भारतीय फौज झिकाई निर्मम दमन गर्ने काम भयो । किसान नेता भीमदत्त पन्तलाई भारतीय सेनाले घेराउ हालेर हत्या ग¥यो र उनको टाउको बजारको बीचमा खम्वामा झुण्डाएर जनतामा आतंक सिर्जना गर्ने काम भयो । वास्तवमा यो हत्या नेपाली राष्ट्रियता माथि अतिक्रमण थियो र स्वाधीनता माथि सोझो हस्तक्षेप थियो ।

भारतीय शासकहरुलाई उकासेर वामशक्ति या चेतनालाई कुल्चिन देशभक्त भीमदत्त पन्तको हत्या गर्ने नेपाली कांग्रेस समेत प्रतिक्रियावादीहरू नेपाली जनता र परिवर्तनको विरोधीको रुपमा हिजोदेखि नै इतिहासमा कलंकित छन् । र, २०६६ सालमा आइपुग्दा नेपाली कांग्रेस भारतीय राजदूत राकेश सूदलाई अघि लगाएर नेपालको राष्ट्रियता माथि भारतीय हस्तक्षेपलाई निम्ताउने काम गरिरहेको छ । २००७ सालमा प्राप्त थोरै उपलब्धी पनि राजा महेन्द्रलाई सह्य भएन । त्रिभुवनले स्वीकारेको संविधानसभालाई राजा महेन्द्रबाट कुल्चिने काम भयो र आम निर्वाचनको नाममा जनतालाई सार्वभौम बनाउने संविधान बन्न नदिने षडयन्त्र भयो । २०१७ सालको आम निर्वाचनको प्रतिफललाई पनि महेन्द्रले सैनिक ‘कू’ द्वारा कुल्चिने काम गरे र निरंकुश पञ्चायती व्यवस्था शुरु गरे । जनता मध्ययुगीन वर्वर तथा अप्रजातान्त्रिक भुवरीभित्र रुमलिइरहेको थिए । शिक्षा परम्परावादी, अन्धविश्वासी तथा अवैज्ञानिक थियो जसले आधिभौतिक सोचहरु प्रशारित गरिरहेको थियो । तर शैक्षिक प्रतिकूलताभित्र अनुकूलताको पनि विकास भइरहेको थियो यो द्वन्द्ववादको नियम हो ।

विद्यार्थी जगतमा चेतना विस्तार हुँदै गएको थियो र विद्यार्थीहरुले संगठितरुपले आफ्नो हकहितको लागि आवाज उठाउन शुरु गरेका थिए । उनीहरुको संगठित प्रयासले २०२२ सालमा ‘अनेरास्ववियू’को जन्म भयो । त्यस्तै २०२४ सालमा ने.वि.संघको जन्म हुन पुग्यो । त्यहीबेला वि.सं. २०२४ सालमा भारतीय विस्तारवादले सुस्ता र महेशपुरमा सीमा अतिक्रमण ग¥यो । त्यो बेला ‘अनेरास्ववियू’ पक्षधर विद्यार्थीहरू, देशभक्त तथा वामपन्थी बुद्धिजीवीहरूले देशको अतिक्रमणविरुद्ध आन्दोलन छेडे । वामपन्थी संस्कृतिककर्मीहरूले लेखन मार्फत विस्तारवादको विरोध गरे । वास्तवमा नेपालमा वामशक्तिको जन्म राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलन र राष्ट्रियताको सवालसँग सम्बन्धित संघर्षहरूसँग जोडिएको छ । सामन्तवाद, भारतीय विस्तारवाद तथा अमेरिकी साम्राज्यवाद विरोधी आन्दोलनको बीचबाट नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी जन्मेको छ । संघर्षहरु मार्फत् नेपाल र नेपाली जनता सामन्तवाद र साम्राज्यवाद विरोधी नयाँ जनवादी क्रान्तिको चरणमा अगाडि बढिरहेको थियो । यो नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्वमा नभएर क्याम्पसका विद्यार्थीहरु, वाम–बुद्धिजीवीहरु तथा शिक्षकहरूको नेतृत्वमा सञ्चालित थियो ।

२०२३÷०२४ सालतिरको कुरा पार्टीहरू प्रतिबन्धित थिए र राजनीतिक गतिविधिहरु क्रियाशील थिएनन् । पञ्चायत व्यवस्था निरंकुश हुँदै गइरहेको थियो । २०२४ सालमा ‘गाउँ फर्के अभियान’ र ‘सहवरण’ मार्फत् आफ्ना तावेदारहरुलाई स्थानीय निकायदेखि माथिल्लो राष्ट्रिय पञ्चायतसम्म पु¥याएर पञ्चायत व्यवस्थालाई दीर्घजीवी बनाउने दुष्प्रयास भइरहेको थियो । अर्कोतिर २०२४ सालतिर सुस्ता तथा महेशपुर माथि भएको सीमा अतिक्रमणको विरोधमा तथा सीमा अतिक्रमण हुँदा नबोल्ने सरकारकै विरोधमा विद्यार्थी आन्दोलन उठिरहेको थियो । देशभक्त तथा वामपन्थी बुद्धिजीवीहरूले राष्ट्रियता रक्षाको लागि आवाज उठाइरहेका थिए । विद्यार्थी संगठन निर्माण तथा हकअधिकारको लागि संघर्ष उठिरहेको थियो । यसरी निरंकुशतालाई निरन्तरता दिने र परिवर्तन चाहनेहरूबीच वर्गसंघर्ष तीव्र हुँदै गइरहेको थियो । यो वस्तुगत अवस्था संघर्षको लागि वाह्य कारण थियो । वास्तवमा वर्गसंघर्ष र पार्टीको अन्तर्संघर्षबाट नै कम्युनिष्ट पार्टीले विकास गर्ने गर्छ । त्यो बेला नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी अत्यन्त टुटफुट र विभाजनको अवस्थामा थियो र वर्ग संघर्षलाई हाक्ने अवस्थामा थिएन ।

२००६ सालमा स्थापित नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी वि.सं. २००८ सालमा राजाको वैधानिकतालाई स्वीकार्न पुग्यो र पार्टी खुल्ला भयो । पार्टीमा वैधानिकताको प्रवेशले पार्टी कमजोर बन्न पुग्यो । पार्टी स्थापनाकालमा पारित कार्यनीति व्यवहारमा आउन सकेन । २०१० सालमा पहिलो र २०१४ सालमा दोस्रो महाधिवेशन भयो र यसमा पनि राजाको वैधानिकता हाबी रह्यो । २०१४ को महाधिवेशनमा राजावादी केशरजङ्ग रायमाझी महासचिव बन्न पुगे र उनले २०१७ सालको सैनिक ‘कू’लाई वेइमानपूर्वक समर्थन गर्न पुगे । सन् १९५३ मा स्तालीनको मृत्युपछि रुसी राजनीतिको विश्वमा प्रभाव कम हुँदै गयो र रुसमै पनि नेतृत्वमा विवाद शुरु भयो । विश्वका समाजवादीहरु दुई कित्ताहरू रुस र चीनमा विभाजित भए । यो विभाजनको असर नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको २०१९ मा भएको तेस्रो महाधिवेशनमा देखियो । यो अरु विभिन्न चिराहरुमा विभाजन र टुटफुट हुन पुग्यो । रायमाझी रुसको समर्थनमा तर सुधारिएको पञ्चायतलाई स्वीकार गरेको अवस्था थियो । तुलसीलाल आमात्य रुसी पक्ष जस्तो देखिए पनि केही तटस्थ जस्तो । शम्भुराम, मनमोहन चिनीया पक्षमा रहेको थिए । यसरी क.पुष्पलाल, क.मोहनविक्रम, क.मनमोहन र क.शम्भुरामहरूका अलग–अलग पार्टीहरु बने । त्यो बेला वाम आन्दोलनभित्र आत्मगत अवस्था अत्यन्त कमजोर थियो ।

त्यही समयको सेरोफेरोमा चीनमा कम्युनिष्ट पार्टीका शिक्षाध्यक्ष कमरेड माओत्सेतुङ्गको नेतृत्वमा महान् सर्वहारा सांस्कृतिक क्रान्ति शुरु भयो र सन् १९६७ मा सांस्कृतिक क्रान्तिको प्रभावमा क.चारु मजुमदारको नेतृत्वमा भारतको नक्सलवाडीमा किसान विद्रोह शुरु भयो र विद्रोह सामन्तवादविरुद्ध थियो । त्यसको प्रभाव भारतसँग जोडिएको नेपालमा पनि पर्न गयो । प्रभावस्वरुप ‘मेची कोशी प्रान्तीय कमिटी’मा रहेका केही नेताहरू फुटेर झापाली समूह निर्माण गरे ।

जनज्योति कुइनेटो पुस्तकालय, पत्रिकाहरु पञ्चामृत, मुक्तिसंग्राम, झम्पल, रातो लालटिन, झुप्रो आदि मार्फत् ती युवा नेताहरू जनवादी राज्यव्यवस्था स्थापना गर्ने उद्देश्यसाथ क्रान्तिकारी विचारले लैस हुँदै गए । २०२८ साल जेठ २ गतेदेखि पूर्वी नेपालको झापा जिल्लामा त्यहाँका क्रान्तिकारी कम्युनिष्टहरूले सामन्तवादविरुद्ध सशस्त्र विद्रोह शुरु गरे । सामन्तवाद र साम्राज्यवादको समूल नष्ट गरी जनताको जनवादी राज्यव्यवस्था स्थापना गर्न किसान विद्रोह शुरु गरे । यो झापा विद्रोहले कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्र रहेका निराशा, अन्यौल, आक्रोश, पलायन र गोलचक्करवादलाई चिर्दै क्रान्तिकारी धारको निर्माण ग¥यो । कम्युनिष्ट आन्दोलन भित्र रहेको दक्षिणपन्थी अवसरवादसँग झापा विद्रोहले क्रमभङ्ग ग¥यो ।

वास्तवमा झापा विद्रोह सामन्तवाद र साम्राज्यवादका विरुद्ध हतियार उठाएको नेपाल कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्रको पहिलो ऐतिहासिक घटना थियो । यो विद्रोहले माक्र्सवादलाई व्यवहारमा प्रयोग गरेर नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई समृद्ध गरेको थियो । यसले आगामी कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई प्रेरणा दिइरहेको थियो । नेपाली जनताका संघर्षको लामो श्रृंखलामा एउटा महत्वपूर्ण प्रकरण थियो र नेपाली जनताका मुक्तिकामी संघर्षहरूलाई विकास गरेको थियो । यसले सर्वहारा जनताहरूलाई आफूले बाँचेको जीवनप्रति आशावादी र गौरान्वित बनाएको थियो । झापा विद्रोह किसान नेता भीमदत्त पन्तको किसान विद्रोहको कडीको रुपमा स्थापित हुन पुग्यो ।

झापा विद्रोहकै सेरोफेरोमा पूर्वी तराईका सर्लाही, महोत्तरी, सिराहा, धनुषा र सिन्धुलीमा पनि सशक्त किसान विद्रोह भयो । सामन्त, जाली, फटाहा विरोधी संघर्षमा किसानहरू पंक्तिवद्ध भए । उनीहरुले नयाँ कीर्तिमान स्थापित गरे । किसानहरुको त्यस प्रकारको संघर्षले स्थानीय संघर्षको जगबाट छापामार युद्धको प्रक्रियामा जाने सम्भावना त्यतिबेलै प्रवल देखिएको थियो । पछि यो कडीलाई ने.क.पा.(माओवादी)ले सञ्चालन गरेको वि.सं.२०५२ साल फागुन १ गतेको जनयुद्धले जोडेको छ । झापामा मेची क्याम्पसका विद्यार्थीहरू, स्थानीय परिवर्तन चाहने वाम व्यक्तित्वहरू, गरामनी, घैलाडुबा, सुरुङ्गा, अनारमनी, नकलबन्दा, गौरादह आदि स्थानका शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूले झापा आन्दोलनलाई उठाइरहेका थिए । २०२८ सालको शुरुतिर पूर्व कोसीबाट कमरेडहरू रामनाथ दाहाल, सी.पी.मैनाली, राधाकृष्ण, के.पी., वीरेन, शिव शिवाकोटी, नेत्र, डम्बर बानियाँ, मोहनचन्द्र अधिकारीले विद्रोह गरे र झापा विद्रोहलाई उनीहरुले त्यो बेला नेतृत्व गरिरहेका थिए ।

फासिष्ट पञ्चायतले झापा विद्रोहमाथि भीषण दमन ग¥यो । भारतीय ‘र’ ले नेपालको स्वाधीनता र राष्ट्रियतालाई हस्तक्षेप गर्दै नेपालभित्रै झापाली आन्दोलनका नेताहरुमाथि सुराकी गर्ने र धडपक्राउ गर्ने बेइमानी गरिरहेका थिए । झापा विद्रोहका नायकहरू प्रवास जान र भूमिगत हुन बाध्य भएका थिए । यसै क्रममा पञ्चायती जल्लादहरुले पाँच युवाहरु क.रामनाथ, क.नेत्र, क.वीरेन, क.कृष्ण र क.नारायणलाई धडपक्राउ ग¥यो । २०२९ साल मंसीर महिनादेखि फागुन २१ गतेसम्म हिरासतमा राखी निरंकुश शासकहरुले युवाहरूलाई अमानवीय यातना दियो र आत्मसमर्पणको प्रयास ग¥यो । आखिर २०२९ साल फागुन २१ गते उनीहरु माथि कुनै अभियोग लाउन नसकी पञ्चायती शासकहरूले जेल सार्ने बहानामा सुखानीको जङ्गलमा हातमा हत्कडी लगाएको अवस्थामा उनीहरुको नृशंस हत्या गरे । वास्तवमा यो कायरतापूर्ण हत्या थियो । उनीहरूलाई अदालतमा उपस्थित पनि गराइएन । हिरासतमा राखिएको समयमा देशभित्रका राजनीतिक दलहरू विशेषगरी पूर्वकोशी प्रान्तीय कमिटीका नेताहरुले विरोध जनाएको भए उनीहरूको हत्या नहुन सक्थ्यो । तर, पूर्वकोशीका पुराना नेताहरूको यी विद्रोही युवाहरूसँग पार्टी विभाजनको कारणले चर्को अन्तरविरोध थियो । उनीहरू झापा विद्रोहको क्रान्तिकारी कार्यदिशाबाट आफै आतङ्कित थिए र युवाहरूलाई आतङ्ककारी सावित गरेर आफू प्रशासनिक धडपक्राउबाट बाँच्न चाहन्थे । आफ्नो दलको अस्तित्वको लागि उनीहरूको सफाया गराउन चाहन्थे ।

२०२९ साल पुस र माघ महिनातिर गोविन्द वियोगीको सम्पादकत्वमा काठमाडौंबाट प्रकाशित ‘मातृभूमि’ समाचारपत्रमा पूर्वकोशीका आडम्बरी तथा दक्षिणपन्थी अवसरवादी नेताहरूले हिरासतको यातनामा रहेका पाँच युवाहरूलाई आतङ्ककारी र देशद्रोही भनेर वक्तव्य प्रकाशित गरेका थिए । ‘मातृभूमि’का चार वटा अङ्गहरूमा पूर्वकोशी सम्बद्ध नेताहरुले पाखण्डपूर्ण र नीच वक्तव्य प्रकाशित गरेपछि पञ्चायती शासकहरूलाई युवाहरुको हत्या गर्न मार्गप्रशस्त भएको थियो । सुखानीमा बगेको रगतको तागतमा वि.सं. २०३२ सालमा झापाली विद्रोहीहरूले ‘नेकपा कोअर्डिनेसन कमिटी’ (को.के)को गठन हुन पुग्यो । २०३४ सालमा ‘मुक्ति मोर्चा’ (पुष्पलाल समूह) र ‘अखिल नेपाल किसान संघ’ (डि.वी.सिंह समूह)को को–अर्डिनेसन कमिटीसँग एकता भयो । २०३५ साल पुस ११ गते सी.पी.मैनालीको नेतृत्वमा क्रान्तिकारी पार्टी नेकपा (माले)को पुनर्गठन हुन गयो ।

यसरी सुखानीमा पोखिएको शहीदहरूको रगत र वलिदानले क्रान्तिकारी पार्टी ‘माले’ को गठन भयो र पछि यो एमाले बन्यो । तर, विडम्वना युवाहरूलाई देशद्रोही घोषणा गर्ने र हत्याको वातावरणलाई सहज बनाउन वक्तव्य प्रकाशित गर्ने पूर्वकोशीका केही गद्दार नेताहरू अहिले एमालेको केन्द्रीय समितिमा बसेर ती सुखानीका शहीदहरूको रगत भजाएर पजेरोमा गुडिरहेका छन् । यतिबेला राजतन्त्रको अन्त्यपछि शहीदको सपनालई बेवास्ता गर्दै गणतन्त्रको संस्थागत गर्ने कार्यनीतिबाट उनीहरू भागिरहेका छन् र कम्युनिष्टको नाममा इतिहासलाई कलङ्कित बनाइरहेका छन् । जे होस् मालेको स्थापना अवधिसम्म झापा विद्रोहले क्रान्तिकारी धार र स्पिरिटको प्रतिनिधित्व गरेको थियो । धार र स्पिरिटका दृष्टिले त्यसमा क्रान्तिकारीपन भए पनि नेतृत्वमा रहेको निम्न पुँजीवादी चिन्तन यान्त्रिकता र वामपन्थी दुस्साहसवादको गम्भीर कमजोरीले गर्दा नेकपा (माले)ले पनि घुँडा टेक्यो अन्त्यमा । तैपनि सुखानीको वलिदान र यसले स्थापित गरेको झापा विद्रोहले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा जनवादी क्रान्तिको निमित्त गरिने सशस्त्र संघर्षमा प्रेरकको भूमिका सधैँ खेलिरहनेछ ।