काठमाण्डौं ।
चीनले तिब्बतको वास्तविक नियन्त्रण रेखा (एलएसी) मा यार्लुङ-साङ्पो नदी (भारतमा ब्रह्मपुत्र भनेर चिनिन्छ) को तल्लो तहमा ‘सुपर’बाँध बनाउने योजना गरिरहेको छ पाईएको छ ।
चीनको बाँध निर्माण गतिविधिका रिपोर्टहरू मिडियामा आउने गरेका प्राय चीनले यी परियोजनाहरूको भोल्युम र भौगोलिक दायरालाई कहिल्यै परिभाषित गर्दैन र त्यस्ता परियोजनाहरूको भविष्यमा हुने असरहरूमा पारदर्शिता प्रदान गर्दैन। यो ६० गीगावाटको परियोजनाले भारतसँगको आफ्नो भारी सैन्यीकरण सीमा नजिकै यसको आफ्नै “थ्री गर्जेस बाँध” लाई हटाउँछ।
चीन, भारत र बंगलादेशका १३० मिलियन भन्दा बढी मानिसहरू बाँच्नको लागि ब्रह्मपुत्र नदीमा निर्भर छन्। चीनको महत्वाकांक्षी योजना छ जसले २०२१-२०२५ को अवधिका लागि राष्ट्रिय विकास लक्ष्यहरू व्यक्त गर्दछ। ब्रह्मपुत्र नदीको पहिलो २८४० किलोमिटर यार्लुङ भनेर चिनिन्छ किनभने तिनीहरू अरुणाचल प्रदेश हुँदै चीन-भारत वास्तविक नियन्त्रण रेखा पार गर्नु अघि तिब्बत हुँदै घुम्छन्। चीनको जलविद्युत क्षेत्रले भूकम्पको जोखिममा रहेको क्षेत्र जलविद्युत अवरोधका बाबजुद विद्युत उत्पादनका लागि ५० किलोमिटरभन्दा माथिको ‘ग्रेट बेन्ड’ मा दुई किलोमिटर झर्ने विशाल बाँध प्रस्ताव गरेको छ। ‘ग्रेट बेन्ड बाँध’ले ६५६२ -फिट ड्रपको साथ सुरुङ तल पानीलाई डाइभर्ट गर्नेछ, चीनको अवस्थित थ्री गर्जेस बाँधको दोब्बर शक्ति उत्पादन गर्दछ। परियोजनाले रिजको मुनि ठूलो सुरुङ निर्माणको लागि आह्वान गर्यो जसले बिग बेन्डका दुई हातहरू छुट्याउँछ।
चीनले सधैं यी परियोजनाहरूले तल्लो नदीमा कुनै असर नगर्ने कुरामा जोड दिँदै आएको छ । तर, माथिल्लो तटीय राज्यको रूपमा, चीनले सीमापार नदी परियोजनाहरूबाट सबै फाइदा उठाउँछ। १९५० को भूकम्पमा जम्मा १५०० जनाको मृत्यु भएको थियो। बिग बेन्डको प्रस्तावित नौवटा बाँधहरू मध्ये एउटामा पनि दरार हुँदा कतिको ज्यान जानेछ भनेर सोच्दा पनि काँप्छ, किनभने पानीको बहावले प्रत्येक बाँधलाई तलतिर ध्वस्त पार्छ। र ५० अर्ब क्यूबिक मिटर वा सोभन्दा बढी भण्डारण गरिएको पानीलाई नदीको तल्लो तहमा एउटा विशाल ज्वारभाटाको लहरमा छोड्ने। एउटा मुद्दा। यसका अतिरिक्त चीनले आफ्नो देशका केही भागहरूमा पानीको अभावको समस्यालाई कम गर्न नदीलाई उत्तरतर्फ मोड्ने योजना बनाएको दाबी पनि गरिएको छ।
रूढीवादी विश्लेषणका अनुसार चीनले तिब्बत हुँदै बग्ने मुख्य नदीहरूबाट जलविद्युत उत्पादन गर्न करिब १०० वटा बाँधहरू निर्माण गर्ने योजना बनाएको छ। भूराजनीतिक अनुसन्धानकर्ताका अनुसार ब्रह्मा चेल्लानी, “चीन इतिहासको सबैभन्दा ठूलो पानी हडप्नमा संलग्न छ,” तिब्बती पठारबाट बग्ने सबै प्रमुख नदीहरूमा धेरै बाँधहरू निर्माण भइरहेका छन्। यो मानिन्छ कि चीनले यार्लुङ-साङ्पोको मुख्य च्यानलमा साना बाँधहरू निर्माण गर्न थाल्यो, र अहिले ठूला बाँधहरूको डिजाइन विकसित भइरहेको छ। भूस्थानिक खुफिया अनुसन्धानकर्ता डेमियन साइमनले उपग्रह डाटा प्रयोग गरेर यी मध्ये एउटा सानो बाँध तिब्बतको बुराङ काउन्टीको माब्जा जाङ्बो (त्साङ्पो) नदीमा भारत-नेपाली-चिनियाँ सीमा त्रिजंक्शनबाट केही किलोमिटर उत्तरमा निर्माण भइरहेको खुलासा गरेका छन्।
चीनले आफ्नो पूर्वाधार नदीको पानी चुस्ने उद्देश्यले नभएको दाबी गर्छ। यद्यपि, एक रिपोर्टले दावी गरेको छ कि यो मान्य छैन। नदीमा टर्बाइनहरूमा ‘डाइभर्सनको बिन्दु’ र नदीमा पानीको ‘रिटर्न बिन्दु’ बीच १०-१०० किलोमिटर फैलिएको ब्रेकहरूको श्रृंखला हुनेछ। साइमनले थप दाबी गरे कि उपग्रह इमेजरीले वास्तविक नियन्त्रण रेखाको चिनियाँ पक्षमा, अघिल्लो प्राथमिक स्थितिहरूले स्थापित चिनियाँ उपस्थितिलाई मार्ग दिएको कुरा प्रकट गर्दछ। यसले हिमालय सीमानाका भागहरूमा निरन्तर अस्थिरता निम्त्याउने चीनको मनसायको थप प्रमाण दिन्छ। चीनको भर्खरै बढेको सैन्य उपस्थिति र विवादित हिमाली क्षेत्रमा पूर्वाधार निर्माण, साथै नोभेम्बर २०२२ मा भारतीय सेनासँगको सीमा झडपमा घातक शक्तिको प्रयोगले अन्य लक्ष्यहरू पछ्याउन बेइजिङले भारतसँगको सम्बन्धमा जोखिम उठाउने इच्छा देखाउँछ।
परम्परागत अन्तर्राष्ट्रिय कानून १९६८ हेलसिंकी नियमहरू र १९९७ अन्तर्राष्ट्रिय वाटरकोर्सहरूको गैर-नेभिगेसनल प्रयोग सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र महासन्धि अनुसार, भारतले तल्लो नदीमा रहेको नदीमा माथिल्लो नदीको हस्तक्षेपलाई भिटो गर्न सक्दैन तर हस्तक्षेपको मनसायको पूर्व सूचना माग्न सक्छ, पूर्ण विस्तृत। तल्लो नदीको सरोकारलाई ध्यानमा राख्दै प्राविधिक हस्तक्षेप, अग्रिम परामर्श र तल्लो नदीलाई ‘ठूलो हानि’ वा ‘महत्वपूर्ण चोट’ बाट बच्ने सिद्धान्तको स्वीकृति। दुई देशबीचको विगतको अन्तरक्रियालाई हेर्दा चीनले भारतलाई यस्तो विवरण उपलब्ध गराउन सायदै चिन्तित हुनेछैन। भविष्यमा हुने द्वन्द्वबाट बच्न र सबै राष्ट्रहरूका सम्बन्धमा कडा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको आवश्यकताबाट बच्न चीनको यस्तो कुनै पनि परियोजनामा सबै नदी किनारका राष्ट्रहरू संलग्न हुनुपर्छ। नेपालपाना
