हरेक वर्ष हजारौं नेपाली विद्यार्थी उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि विदेशी भूमितिर लाग्छन् । कोही अवसरको खोजीमा, कोही अब्बल शिक्षाको अभिलाषामा, त कोही आफ्ना सपनाहरू पूरा गर्न । तर, ती मध्ये केही मात्रै सफलता लिएर स्वदेश फर्कन्छन्, केही अधुरै रहन्छन्, त केही कहिल्यै घर फर्कनै पाउँदैनन् । नेपालकी अर्की एक छोरी, प्रकृति लम्साल अब कहिल्यै फर्कने छैनन् ।
भारतको ओडिसा राज्यस्थित कलिङ्गा इन्स्टिच्युट अफ इन्डस्ट्रियल टेक्नोलोजी (केआईआईटी) विश्वविद्यालयमा अध्ययनरत् २० वर्षीय प्रकृति फेब्रुअरी १६, २०२५ मा होस्टेलको कोठामा मृत अवस्थामा फेला परिन् ।
त्यो खबरले उनका परिवारलाई निःशब्द बनायो, आफन्तहरूलाई झस्कायो अनि हजारौं नेपाली विद्यार्थीहरूलाई आक्रोशित बनायो । एक नेपाली छोरी विदेशी भूमिमा असमयमै अस्ताएपछि हाम्रा शासकहरू फेरि मौन बस्ने त होइनन् ? यो पहिलो घटना होइन, न त अन्तिम नै । प्रकृतिलाई न्याय नदिइए, अरू कति प्रकृतिहरू बेपत्ता हुनेछन् ?
विदेशमा नेपाली विद्यार्थीहरू किन असुरक्षित छन् ?
विदेशमा नेपाली विद्यार्थीहरू माथि विभिन्न रूपमा अन्याय हुँदै आएको छ । कुनै घटनाहरू सतहमै आउँछन्, त कुनै सधैँ रहस्यमयी रहन्छन् । भारतमा अध्ययन गर्न गएका कैयौं विद्यार्थीहरू अस्वाभाविक रूपमा ज्यान गुमाइरहेका छन् । तर, दोषीहरू खुलेआम हिँडिरहेका छन् । भारतमा नेपाली विद्यार्थीहरू माथि हुने घटनाहरू हेर्ने हो भने मुख्यतः तीन कारण देखिन्छ ः
भेदभाव र लापरवाही ः धेरै भारतीय विश्वविद्यालयहरूमा नेपाली विद्यार्थीहरू दोस्रो दर्जाको व्यवहार सहन बाध्य छन् । तिनका समस्यामा विश्वविद्यालय प्रशासन गम्भीर हुँदैन, बरु दबाब दिने प्रयास गरिन्छ ।
न्यायको अभाव ः कुनै पनि घटनामा नेपाली विद्यार्थीहरू पीडित भए भने उनीहरूलाई सहयोग गर्ने निकाय तुरुन्तै सक्रिय हुँदैन । भारतीय प्रहरीले पनि अक्सर यस्ता घटनालाई बेवास्ता गर्छ ।
नेपाल सरकारको कमजोरी ः हाम्रा दूतावासहरू औपचारिक पत्राचार बाहेक केही गर्दैनन् । पीडित परिवार न्यायका लागि भौतारिन्छन्, तर कुटनीतिक पहल प्रभावकारी हुँदैन ।
यही कारणले गर्दा नेपाली विद्यार्थीहरू भारतमा झन् असुरक्षित महशुस गर्दैछन् । हाम्रो सरकारको ढिलासुस्ती र कमजोरीको मूल्य अब निर्दोष विद्यार्थीहरूले ज्यान गुमाएर चुकाउनुपर्ने हो ?
भारतमा नेपाली विद्यार्थीहरूको मृत्यु, तथ्यांकले देखाउने भयावह यथार्थ नेपाल सरकार वा कुनै संस्थाले भारतमा अध्ययनरत नेपाली विद्यार्थीहरूको मृत्युबारे आधिकारिक तथ्यांक संकलन गरिरहेको छैन । तर, पछिल्लो पाँच वर्षमा मात्रै भारतमा मृत्यु भएका नेपाली विद्यार्थीहरूको संख्या दर्जनौं छ ।
– सन् २०२४ मा मात्र पाँच जना नेपाली विद्यार्थीहरू भारतमा शंकास्पद अवस्थामा मृत फेला परेका थिए ।
– सन् २०२३ मा सात जना विद्यार्थीले ज्यान गुमाएका थिए, तर कुनै ठोस छानबिन भएको देखिँदैन ।
– सन् २०२२ मा चार नेपाली विद्यार्थीहरू आत्महत्या गरेको बताइयो, तर ती घटनाहरू पनि रहस्यमयी नै रहे ।
प्रत्येक वर्ष दर्जनौं विद्यार्थी अकालमा ज्यान गुमाउँदैछन्, तर नेपाली सरकार र समाज यसप्रति संवेदनशील बन्न सकेको छैन ।
अब सोच्ने बेला आएको छ– कहिलेसम्म हामी आफ्ना छोरीछोरीहरूको शव बाकसमा हालेर स्वदेश ल्याइरहने ?
अब सरकारले अपनाउनुपर्ने रणनीति
अब पनि सरकार मौन बस्न मिल्छ ? के नेपाली विद्यार्थीहरू विदेशी भूमिमा मर्न मात्रै गएका हुन् ? अब समय आएको छ, नेपाली विद्यार्थीहरूको सुरक्षाका लागि कडा कदम चाल्ने । नेपाल सरकारले निम्न रणनीतिहरू अविलम्ब लागू गर्नुपर्छ ।
विद्यार्थी सुरक्षा निगरानी संयन्त्र गठन
भारतमा अध्ययनरत नेपाली विद्यार्थीहरू सुरक्षित छन् कि छैनन् भन्ने निगरानी गर्न एक विशेष संयन्त्र गठन गर्नुपर्छ । यस संयन्त्रले प्रत्येक विश्वविद्यालयमा रहेका नेपाली विद्यार्थीहरूको तथ्यांक संकलन गर्ने, विद्यार्थीहरूसँग नियमित सम्पर्क राख्ने, कुनै घटना भए तुरुन्तै हस्तक्षेप गर्ने कार्य गर्नुपर्छ ।
कुटनीतिक दबाब र सरकारी हस्तक्षेप
भारतका विश्वविद्यालयहरूमा अध्ययनरत नेपाली विद्यार्थीहरूका लागि सुरक्षाका विशेष मापदण्ड बनाइनुपर्छ । कुनै पनि घटना भएपछि नेपाल सरकारले भारतीय सरकारलाई कूटनीतिक दबाब दिनुपर्छ, ताकि पीडित विद्यार्थीलाई न्याय दिलाउन सकियोस् ।
आपत्कालीन सहायता कोष स्थापन
भारतमा रहेका विद्यार्थीहरू संकटमा परे तुरुन्तै कानूनी वा आर्थिक सहयोग उपलब्ध गराउन ‘विद्यार्थी आपत्कालीन सहायता कोष’ स्थापना गरिनुपर्छ । मृतक विद्यार्थीहरूको परिवारलाई राहत दिन यस कोषलाई प्रभावकारी बनाइनुपर्छ ।
अभिभावक र विद्यार्थीलाईपूर्व जानकारी दिने कार्यक्रम
विदेशमा पढ्न जाने विद्यार्थीहरूलाई सम्बन्धित देशका कानूनी प्रक्रिया, सुरक्षा मापदण्ड र संकटका बेलामा अपनाउनुपर्ने विधिबारे तालिम दिनुपर्छ । विदेश जानुअघि सरकारकै संयोजनमा अनिवार्य अभिमुखीकरण कार्यक्रम सञ्चालन गरिनुपर्छ ।
विश्वविद्यालयहरूलाई अनुगमन गर्ने नीति
भारतका नेपाली विद्यार्थीहरू अध्ययन गर्ने विश्वविद्यालयहरूसँग नेपाल सरकारले विशेष सम्झौता गर्नुपर्छ । विद्यार्थीहरूमाथि हुने हिंसा, दुव्र्यवहार वा भेदभाव रोक्न नेपाल सरकारले विश्वविद्यालयहरूसँग कडा नीति अवलम्बन गराउनुपर्छ ।
अब मौन बस्ने कि परिवर्तन ल्याउने ?
प्रकृति लम्सालको मृत्यु कुनै सामान्य घटना होइन । यो एउटा करुण कथाको अन्त्य मात्र होइन, सयौं नेपाली विद्यार्थीहरूको भविष्यप्रति उठेको गम्भीर प्रश्न हो । अब समय आएको छ– विद्यार्थीहरू सुरक्षित पार्न सरकार, दूतावास, अभिभावक र समाज सबैले गम्भीर सोच्नुपर्ने । कसैले हामीलाई बचाइदिन्छ भन्ने सोचेर बस्ने समय अब सकियो । अब आफैं उठ्नुपर्छ, आवाज उठाउनुपर्छ । नत्र, अर्को प्रकृति लम्सालको नाम फेरि पत्रिकामा हेर्नुपर्ने दिन टाढा छैन ।
