वेणु अधिकारी,
१. भूमिका
साहित्य सृष्टि मानव जीवनको अनन्त्त भाग हो । यसमा विशेषतः सिर्जनात्मकता, भावुकता र सामाजिक परिवेशको सिकाई समावेश हुन्छ । यस अर्थमा, पारिजात जस्तो अद्वितीय र बहुप्रतिभाशाली महिला लेखकको योगदान अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । पारिजातको जीवन र कृतिहरूले नेपाली साहित्यमा नयाँ आयाम थपेका छन् । शिरीषको फूल, उनकै प्रशिद्ध उपन्यास, जसले मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको छ, उनकै संघर्ष भित्रको समर्पण र प्रतिभाको उदाहरण हो । यस लेखमा, हामी पारिजातको जीवन, संघर्ष र सिर्जनात्मकताबारे गहिराइमा अध्ययन गर्दै, उनलाई नेपाली साहित्यमा सिताराको रूपमा कसरी उभ्याइएको छ भन्ने कुरा विश्लेषण गर्नेछौं ।
२. पारिजातको प्रारम्भिक जीवन
पारिजातको जन्म वि.सं. १९९५ सालको वैशाख महिनामा भारतको दार्जीलिङ्गको लिङ्गिया चिया बगानमा भएको थियो । उनका पिता कालुसिंह वाइवा एक चिकित्सक थिए । पारिजातको न्वारनको नाम विष्णुकुमारी वाइवा हो, तर उनलाई मनपर्ने नाम पारिजात थियो । उहाँको प्रारम्भिक जीवन नै कठिनाइहरूबाट भएको थियो, जसले उहाँलाई सृजनात्मक लेखनमा लाग्न प्रेरित ग¥यो ।
उहाँको मातृवियोग र परिवारका अन्य कठिनाइहरूले पारिजातको जीवनमा गहिरो असर पारेको थियो । उहाँका दाजु शिवको मृत्यु र त्यसपछि भोग्न परेको पितृवियोगले उहाँको बाल्यकालमा एक गहिरो पीडा थप्यो । यो सबै घटनाहरूले उनलाई जीवनका विभिन्न आयामहरूको बारेमा गहिराईमा सोच्न बाध्य ग¥यो ।
३. पारिजातको शिक्षा र साहित्यिक यात्रा
पारिजातको प्रारम्भिक शिक्षा दार्जीलिङ्गमै भएको थियो। उनी सानै उमेरदेखि संवेदनशील र कल्पनाशील बन्दै गईन। कक्षा ५मा पढ्दै उहाँ कविता लेख्न थाल्नुभयो । यो कलाले उहाँलाई साहित्य र सृजनात्मकतामा गहिरो दिलचस्पी जगायो ।
पारिजातले १७ वर्षको उमेरमा एस.एल.सी. उत्तीर्ण गरेकी हुन् र त्यसपछि शिक्षामा उच्चस्तरमा सिक्नलाई प्रयास गरिरहनुभयो । वि.सं. २०१६–१८ सम्म उहाँले मदन मेमोरियल स्कूलमा जागिर खाएर आफ्नो र परिवारको आर्थिक अवस्थालाई सुधार्ने प्रयास गरिरहनुभयो । शारीरिक असक्षमतासहित उहाँले आफ्नो लेखन यात्रा शुरु गर्नुभयो । धरती पत्रिकामा प्रकाशित उहाँका दुई कविता साहित्यिक जगतमा उनको उपस्थिति र रचनात्मकतालाई प्रगाढ बनाउने प्रारम्भका रूपमा रहेको थियो ।
४. प्रमुख कृतिहरू र पुरस्कार
पारिजातको साहित्यिक जीवनमा शिरीषको फूल उपन्यास अत्यन्त महत्वपूर्ण छ, जुन उहाँले वि.सं. २०२२ सालमा लेख्नुभएको थियो । यस उपन्यासले उहाँलाई मदन पुरस्कार दिलायो । यस उपन्यासमा उहाँले मानव मनका जटिलताहरू र सामाजिक मुद्दाहरूलाई गहिराईमा प्रस्तुत गर्नुभयो ।
उहाँले अन्य विभिन्न कृतिहरू लेखिन् जसमा उपन्यास, कविता र लघुकथाहरू पर्ने गर्छन् । पारिजातका चर्चित कृतिहरूमा ‘संघर्ष’, ‘ग्रासिप’, ‘महत्थाहीन’,‘आकांक्षा’, ‘गोबर’, ‘पारिजातका कविताहरू’ आदि छन् ।
पारिजात एक विशिष्ट नेपाली साहित्यकार हुन् जसले नेपाली साहित्यमा अमिट छाप छोडेका छन् । पारिजातका कृतिहरूमा उपन्यास, कविता, लघु कथा र अनुवाद लगायतका विधाहरू समावेश छन् ।
अनुवाद
शिरीषको फूल उपन्यासलाई अंग्रेजीमा अनुवाद गरिएको ‘ब्लु मिमोसा’ अमेरिकाको मेरील्याण्ड विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा समावेश गरिएको छ । पारिजातका यी कृतिहरूले नेपाली साहित्यमा विशेष स्थान प्राप्त गरिसकेका छन् र उहाँले समर्पित भएको संघर्ष र संवेदनशील लेख्न युवक र युवतीहरूको लागि प्रेरणादायक बनेको छ ।
पारिजात नेपालको सांस्कृतिक र साहित्यिक धरोहरको एक महत्वपूर्ण प्रतिनिधि हुन् । उहाँका कृतिहरूले जीवनका विभिन्न पक्षहरूलाई उजागर गर्दै मानवता, संवेदनशीलता, र सामाजिक न्यायका विभिन्न प्रवृत्तिहरूको सन्देश प्रवाहित गरेका छन् । यस लेखमा उल्लेख गरिएको उनका कृतिहरू र जीवनका अनुभवहरूले पाठकलाई साहित्यको गहिराइमा लैजान्छन् र पारिजातको योगदानलाई सम्झने अवसर प्रदान गर्छन् । यसैले, पारिजातको जीवन र कृतिहरू सँधै हाम्रो सम्झनामा रहिरहनेछन् ।
उहाँको जीवनलाई सरल बनाएर प्रस्तुत गर्ने सहिष्णुता र संघर्षले पारिजातलाई समाजमा सर्वत्र सम्मानित गरायो । उहाँ नेपाल महिला संघको अध्यक्षको रूपमा पनि कार्यरत रहनुभएको थियो र महिलामुक्ति कार्यमा सरिक भएर उहाँले धेरै पुरस्कार र सम्मान पाउनुभयो ।
५. सामाजिक र राजनीतिक सचेतना
पारिजात वामपन्थी विचारधाराबाट प्रेरित हुनुहुन्थ्यो । उहाँले राल्फा समूहमा योगदान दिँदै राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनको लागि लेखनलाई सशक्तिकरणको लागि प्रयोग गर्नुभयो । उहाँलाई हाडजोर्नीको समस्या, क्षयरोग र अन्य स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याहरूले पिरोलेको भए पनि उहाँले सृजनात्मक यात्रा जारी राख्नुभयो । उहाँको कुरा र विचारधाराले साहित्य र सामाजिक आन्दोलनमा गहिरो छाप छोडेको छ ।
६. पारिजातको प्रभाव र अमरत्व
पारिजातको कृतिहरूमा साहित्यिक केवल महत्व मात्र होइन, सामाजिक र मानवीय मूल्यहरूको गहिराई पनि छ । उहाँका कृतिहरूले समयका विविध अवस्थाहरूसँग जुझ्दै समाजको यथार्थतालाई उजागर गरेका छन् । विशेष गरी, उहाँकै उपन्यास शिरीषको फूललाई अंग्रेजीमा अनुदित गरिएर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा मान्यता पाएको छ । पारिजातको निधन वि.सं. २०४० सालको वैशाख ४ गते भएको हो । तर, उहाँको साहित्यिक निरन्तरता आज पनि जीवित राखेको छ । उहाँका कृतिहरू मात्र होइन, उनका विचार र उनके संघर्षले आज पनि हजारौं मानिसलाई प्रेरित गरिरहेछन् ।
७. निष्कर्ष
पारिजातको जीवन र कृतिहरूले हामीलाई एक आदर्श पाठ दिन्छ । संघर्ष र मेहनतले मात्र सफलताको आलम्बन गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा उनीकाले सदैव देखाइरहे । पारिजातले नेपाली साहित्यमा एक महत्वपूर्ण अध्याय थप्दै आफ्नो जीवनलाई केवल व्यक्तिगत सफलताको सीमा भन्दा पर लैजाने काम गर्नुभयो ।
साहित्यमार्फत व्यक्त गरेको दुःख, संघर्ष र अमरत्व आज पनि हामीलाई यो सन्देश दिन्छ कि, कथित समाजका मूल्य र मान्यतामा परिवर्तन गर्नका लागि साहस र दृष्कर्म हुनु अनिवार्य छ । पारिजात जस्ता साहित्यकारहरूले समाजमा नयाँ सोच र चेतना ल्याउने काम गर्दछन्, जसले दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ । अन्ततः, पारिजातको जीवन यात्रा एउटा प्रेरणादायक कथा हो, जसले हामीलाई सँधै संघर्ष गर्न र सृजनात्मकता डिगो बनाउन प्रोत्साहित गर्दछ । साहित्यमा उनले छोडेको धरोहर अमर रहेको छ ।
