चिनियाँ ऋणको जालोले आर्थिकरुपमा ध्वस्त भएका श्रीलंका र पाकिस्तान

कोलम्बो ।

श्रीलंकाले औपचारिक रूपमा टापु राष्ट्रको ऋणको पुनर्संरचना गर्न गत हप्ता आफ्ना प्रमुख ऋणदाताहरूसँग वार्ता सुरु गर्यो । श्रीलंकाको सबैभन्दा ठूलो द्विपक्षीय ऋणदाता र देशको गम्भीर आर्थिक संकटमा प्रमुख योगदानकर्ता चीनको सहभागिताविना बैठक सम्पन्न भएको हो । यसलाई ऋणको संकटमा फसेका संघर्षरत गरिब राष्ट्रहरूको समर्थनमा उभिन नभई त्यस्ता देशहरूलाई गहिरो संकटमा धकेल्ने जिम्मेवारीमा पनि चीनको अनास्थाको सङ्केतका रूपमा हेरिएको छ ।
पाकिस्तानमा, यसैबीच, चीनको विवादित बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) को प्रमुख परियोजना चीन पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोर (सीपीइसी) ले गम्भीर सामाजिक-आर्थिक समस्याहरू सिर्जना गरेको छ । कथित चिनियाँ शोषणको बिरूद्धको जन प्रतिरोधलाई कमजोर पार्ने पाकिस्तानी सरकार र सैन्य प्रतिष्ठान दुबैले सीपीइसीबाट आम मानिसको खर्चमा लाभ उठाउने प्रयासका बाबजुद पछिल्ला केही दिनहरूमा सीपीइसीको विरोध भइरहेको छ ।

ब्लुमबर्गले अप्रिल १५ मा ‘ढिलाइ भएको आक्रोशमा चीनले श्रीलंकाको ऋण वार्ताबाट बाहिर निस्किएको’ शीर्षकको लेखमा चीन र अन्य ऋणदाताहरूबीचको गतिरोधमा फसेको श्रीलंकाको ऋण वार्तालाई नयाँ गति दिने उद्देश्यले रिपोर्ट गरेको छ । टापु राष्ट्रको ऋण समस्यालाई कसरी समाधान गर्ने भनेर भारत, जापान र आईएमएफसँग १३ अप्रिलमा वाशिंगटनमा संयुक्त छलफल भयो । यो छलफलअघि आइएमएफ र विश्व बैंकको राउण्ड टेबलमा चीनले आफ्ना केही मागहरूलाई नरम गर्न सहमत भएको थियो । छलफलहरू आगामी महिनाहरूमा जारी रहने छन्, महत्त्वपूर्ण मुद्दाहरू अझै समाधान हुन सकेका छैनन् । ती फराकिलो वार्ताहरूमा झुण्डिएको श्रीलंका र जाम्बियाजस्ता देशहरूको समस्या समाधान गर्न चीनको भूमिकाको बारेमा चिन्ता छ । जसले उनीहरूको ऋण समस्याहरू समाधान गर्नमा ढिलो प्रगतिको कारण बढ्दो आर्थिक तनावको सामना गरिरहेका छन् ।

श्रीलंका र यसका ऋणदाताहरूले चीनले पुनर्संरचनाको छलफलमा सहभागी चाहेको बताएका छन् । श्रीलंकाका अर्थमन्त्रीले भने कि सबै ऋणदाताहरूलाई नयाँ पहलमा सामेल हुन आमन्त्रित गरिएको छ । श्रीलंकाको केन्द्रीय बैंकका गभर्नर नन्दलाल विरासिङ्घेले एक अन्तर्वार्तामा पुनर्संरचना वार्ताको चाँडो समाधान गर्न आह्वान गरेका छन् । “यो प्रक्रिया चाँडै पूरा गर्नु चीन र श्रीलंका दुबैको लागि उत्तम हितमा छ । हामी हाम्रो कष्टप्रद दायित्व चुक्ता गर्न फर्कन सक्छौं । हामीले यसलाई सकेसम्म चाँडो गर्ने सुनिश्चित गर्नुपर्दछ,’ उनले जोड दिए । यद्यपि, वार्तासँग परिचित व्यक्तिहरूले भने कि तिनीहरू बेइजिङलाई थप वार्ता गर्न नदिने पनि उत्सुक छन्।

आईएमएफका उप-प्रबन्ध निर्देशक केन्जी ओकामुराले ब्रिफिंग पछि भने कि सहभागीहरूले राष्ट्रको आईएमएफ कार्यक्रमको पहिलो समीक्षाबाट श्रीलंकाको ऋण पुनः कार्य पूरा गर्ने लक्ष्य राखेका थिए, जुन सेप्टेम्बरमा अपेक्षित छ,’ उनले थपे, ‘श्रीलंका गहिरो ऋण संकटमा रहेको छ र श्रीलंकाको संकटबाट जतिसक्दो चाँडो बाहिर आउनको लागि द्रुत ऋण समाधान छिटो आवश्यक छ । हामी आशा गर्दछौं कि सबै आधिकारिक द्विपक्षीय ऋणदाताहरूले भाग लिन सक्छन् र वार्ताहरू द्रुत रूपमा अगाडि बढ्न सक्छन् ।’ आईएमएफले २० मार्चमा श्रीलंकाका लागि चार वर्षको ३ अर्ब डलरको बेलआउट स्वीकृत गरेको थियो र ऋण पुनर्संरचना वार्ताको द्रुत समाधान गर्न आग्रह गरेको थियो ।

ब्रिफिंगमा अन्य अधिकारीहरूले पनि सबै ऋणदाताहरूलाई सहभागी हुन आह्वान गरे । जापानका अर्थमन्त्री शुनिची सुजुकीले चीनलाई वार्तामा आमन्त्रण गरिएको तर त्यसको सहभागितामा कुनै प्रतिक्रिया नदिएको बताए । सुजुकीले श्रीलंका वार्ताको ढाँचा जापान, भारत र फ्रान्सले ऋणदाता देशहरूको पेरिस क्लबको परम्परागत प्रतिनिधिको रूपमा वार्ता गरेको बताएको छ। उनले श्रीलंका वार्ता अन्य राष्ट्रहरूसँगको वार्ताको नमुना बन्ने विश्वास व्यक्त गरे । “हामी चीनले वार्तामा धेरै सहभागी भएको चाहन्छौं,” सुजुकीले पत्रकारहरूलाई भने। “चीन ठूलो ऋणदाता हो। पारदर्शी ऋण तथ्याङ्क प्रयोग गरेर वार्तापछि गरिएका निर्णयहरूसँग समानताका आधारमा वार्ता हुनुपर्छ ।” श्रीलंकाको कुल विदेशी ऋणमध्ये १४ अर्ब डलरभन्दा बढी विदेशी सरकारहरूको द्विपक्षीय ऋण हो, जसमध्ये ५२ प्रतिशत चीनको ऋण हो।

ब्लूमबर्ग रिपोर्टले थप्यो, “एक जना परिचित व्यक्तिले भने कि श्रीलंकाले चीनसँग छुट्टै ऋण सम्झौता वार्ता नगर्ने प्रतिबद्धता गरेको छ, जुन अन्य ऋणदाताहरूको लागि चिन्ताको विषय हो” । सुजुकीले अघिल्लो दिन पनि केही राष्ट्रले द्विपक्षीय वार्ता गरे र अरूको अगाडि फाइदा लिने हो भने यो अनुचित हुने चेतावनी दिएको थियो । यद्यपि, टसिड्ब्लू समूह इंकका एक सार्वभौम विश्लेषक र चीन मामिलाका लागि संयुक्त राज्य अमेरिका (यूएस) ट्रेजरी डिपार्टमेन्टका पूर्व वरिष्ठ संयोजक डेभिड लोभिंगर विश्वास गर्छन् कि “जापान, भारत, पेरिस क्लब र चीन बीचको सम्बन्धलाई ध्यानमा राख्दै – र ती मध्ये कुनै पनि छैन। खेलमा धेरै छाला छ – चीन उनीहरूको नेतृत्वमा रहेको समूहमा सामेल हुने सम्भावना कतै पातलो र कुनै पनि बीचमा थियो ।” उनले थपे कि चीन “श्रीलंकासँग व्यवहार गर्न सम्भवतः आफ्नै बाटोमा जानेछ” ।

श्रीलंका र यसका प्रमुख ऋणदाताहरूले औपचारिक रूपमा चीनविना ऋण – पुनर्संरचना वार्ता सुरु गरेको प्रश्नको जवाफ दिँदै, चीनको विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले भने, “म दोहोऱ्याउन चाहन्छु कि चीनले व्यापारिक र बहुपक्षीय ऋणदाताहरूलाई श्रीलंकाको ऋण पुनर्संरचनामा संयुक्त रूपमा सहभागी हुन आह्वान गरेको छ । निष्पक्ष बोझ बाँडफाँडको सिद्धान्त अन्तर्गत । हामीले श्रीलंकासँग घनिष्ट सञ्चारमा रहेका छौं र श्रीलंकासँग ऋण उपचार प्रबन्धमा सक्रिय रूपमा छलफल गर्न चिनियाँ वित्तीय संस्थाहरूलाई समर्थन गरेका छौं।”

यो खेलिरहेको बेला, CPEC को साथ पाकिस्तानको समस्या इस्लामाबादको लागि कठिन समयमा आएको छ। विद्यमान असुरक्षा, राजनीतिक अराजकता र आर्थिक उथलपुथलका बीचमा, एसियन लाइट इन्टरनेशनलले यस हप्ता रिपोर्ट गयो कि सिमेन्स, प्रोक्टर एण्ड ग्याम्बल, ओरेकल सर्भिस पाकिस्तान, आईबीएम पाकिस्तान, फेडएक्स, म्यारियट होटल्स, ट्रोय ग्रुप इंक., ग्रे म्याकेन्जी रेस्टुरेन्ट लगायतका धेरै प्रमुख अन्तर्राष्ट्रिय निगमहरू । पाकिस्तानमा KFC को मास्टर फ्रान्चाइजी), र 3M पाकिस्तान, संस्थागत अवरोधहरू र पाकिस्तानको कडा विदेशी विनिमय नियमहरूको कारणले देशमा आफ्नो सञ्चालन बन्द गर्ने विचार गर्दैछन्, जसले तिनीहरूको व्यवसायमा प्रतिकूल असर पारिरहेको छ ।

यी अन्तर्राष्ट्रिय निगमहरू, तथापि, पाकिस्तानमा आफ्नो शटरहरू रोल डाउन गर्ने मात्र होइनन्। निक्की एशियाले रिपोर्ट गयो कि कराँची पुलिसले शहरमा चिनियाँ नागरिकहरू द्वारा सञ्चालित र बारम्बार चल्ने व्यवसायहरू बन्द गर्न बाध्य भएको पाएको छ। यसले थप गरेको छ कि स्थानीय मिडिया रिपोर्टहरूले अधिकारीहरूलाई उद्धृत गरेको छ कि “बारम्बार चेतावनीहरूको बावजुद, धेरै चिनियाँ स्वामित्वमा रहेका व्यवसायहरूले सुरक्षा प्रोटोकलहरू लागू गर्न असफल भए, जसले गर्दा सन्तोषजनक सुरक्षा व्यवस्था नभएसम्म उनीहरूलाई सिल गरिएको छ”।

अधिकारीहरूले थपे, यी व्यवसायहरू विरुद्ध आसन्न आतंकवादी हमलाहरू रोक्नको लागि यो कदम आवश्यक थियो, जसको बारेमा गुप्तचर सतर्कताहरू जारी गरिएको थियो। त्यस्ता कुनै पनि आक्रमणले बेइजिङसँगको इस्लामाबादको रणनीतिक सम्बन्धमा प्रतिकूल असर पार्नेछ । पाकिस्तानमा सक्रिय विभिन्न आतंकवादी समूहहरू जस्तै बलुच लिबरेशन आर्मी (BLA) र तहरीक-ए-तालिबान पाकिस्तान (TTP) ले विगत केही वर्षदेखि चिनियाँ नागरिक र CPEC सँग जोडिएका परियोजनाहरूलाई निशाना बनाएका छन् । यी समूहहरू विश्वास गर्छन् कि चीनले बिस्तारै व्यापारिक परियोजनाहरू, खानी सञ्चालनहरू र अन्य वित्तीय प्रोत्साहनहरू औजारको रूपमा प्रयोग गरेर उनीहरूको भूमिमा अतिक्रमण गरिरहेको छ । यस्ता आयोजनाबाट स्थानीय जनताले थोरै मात्रै फाइदा लिन्छन् ।

अर्कोतर्फ, चीन विगत दुई वर्षमा चिनियाँ नागरिक र पाकिस्तानमा स्वार्थहरू विरुद्ध धेरै आतंकवादी हमलाहरू हुन पाएकोमा दुखी छ। यस वर्षको जनवरीमा चिनियाँ विदेशमन्त्री छिन ग्याङले आफ्ना पाकिस्तानी समकक्षी बिलावल भुट्टो जर्दारीलाई स्पष्ट रूपमा सन्देश दिएका थिए कि “चिनियाँ पक्ष पाकिस्तानमा रहेका चिनियाँ नागरिकहरूको सुरक्षाको बारेमा धेरै चिन्तित छ र आशा छ कि पाकिस्तानी पक्षले कडा सुरक्षा उपायहरू जारी राख्नेछ।” । केही साताअघि पाकिस्तानमा ‘बिग्रँदै गएको सुरक्षा अवस्था’ का कारण चिनियाँ नागरिकलाई सतर्क रहन सल्लाह दिएपछि चीनले इस्लामाबादस्थित आफ्नो दूतावासको कन्सुलर खण्ड अस्थायी रूपमा बन्द गरेको थियो।

चीनले सीपीईसीमा सृजना गरिरहेको समस्या र त्यसको कारणले भोग्नुपरेको पीडाले कहिलेकाहीँ अप्रत्याशित रूपमा प्रकट गरेको छ। एक हाइड्रोइलेक्ट्रिक प्लान्टमा एक चिनियाँ प्रबन्धकलाई 17 अप्रिलमा उत्तरी पाकिस्तानमा ईश्वरनिन्दाको आरोप लगाइएको थियो जब क्रोधित कर्मचारीहरूले उनको कार्यालय घेरे र पैगम्बर मोहम्मदको अपमान गरेको आरोप लगाए । चिनियाँ नागरिक, तियान, जनजाति परिषद्, वा जिर्गा अगाडि हाजिर भएका थिए र इस्लामिक उपवासको महिना रमजानको समयमा ड्यूटीमा रहेको बेला प्लान्टमा कामदारहरूले प्रार्थना गर्नको लागि समय निकालेको प्रश्न गरेका थिए ।

उनको पाकिस्तानी दोभाषेले आरोप लगाए कि टियानले चर्को कुराकानीको क्रममा अल्लाह र पैगम्बर मोहम्मद विरुद्ध अपमानजनक भाषा प्रयोग गरेको थियो। खैबर पख्तुनख्वा प्रान्तको कोहिस्तान जिल्लामा रहेको दासु जलविद्युत परियोजनामा भेला भएका आक्रोशित भीडका कारण प्रहरी त्यहाँ गएको थियो । दासु परियोजना CPEC अन्तर्गतको एक प्रमुख उद्यम हो । भीडलाई नियन्त्रणमा ल्याइएको थियो, तर यो फेरि भेला भयो र चिनियाँ नागरिकलाई पक्राउ गर्न माग गर्दै पाकिस्तानलाई चीनसँग जोड्ने काराकोरम राजमार्ग अवरुद्ध भयो।

प्रहरी अधिकारी नसीर-उद-दिन खानले भने कि अधिकारीहरूले ती व्यक्तिलाई सुरक्षित स्थानमा लगे । भोलिपल्ट बिहान, सयौं आक्रोशित पाकिस्तानीहरूले मुख्य जिल्ला प्रहरी चौकीमा आक्रमण गरे र उक्त व्यक्तिलाई भवनमा आश्रय दिइयो। खानले भने कि भीडले पुलिस स्टेशनमा आक्रमण गर्यो किनकि अधिकारीहरूले अभियोजन कागजात तयार गरिरहेका थिए, र थपे कि “उनीहरूलाई ईश्वरनिन्दाको आरोपमा दर्ता गरिएको मुद्दाको प्रतिलिपि देखाइएपछि मात्र भीड तितरबितर भयो” । पाकिस्तानी कानून अन्तर्गत ईश्वरनिन्दा एक अपराध हो जसलाई मृत्युदण्डको सजाय हुन सक्छ। अधिकार समूहहरूले भनेका छन् कि सयौं मानिसहरू ईश्वरनिन्दाको आरोपमा जेलमा परेका छन् किनभने न्यायाधीशहरूले आफैंविरुद्ध बदला लिने डरले सुनवाईमा ढिलाइ गर्छन् ।

यस बीचमा तियानलाई सेनाको हेलिकप्टरमा एबोटाबाद लगिएको थियो किनभने पुलिसले आक्रोशित स्थानीयहरूले उसलाई हानि पुऱ्याउने डर थियो । मोहम्मद खालिद, जिल्ला प्रहरी अधिकारी (डीपीओ) माथिल्लो कोहिस्तानले भनेका छन्, “हामीले विदेशी संदिग्धलाई ईश्वरनिन्दा र आतंकवादको आरोपमा गिरफ्तार गरेका छौं र उनलाई एबोटाबादको आतंकवाद विरोधी अदालत (एटीसी) मा पेश गर्न यहाँबाट एयरलिफ्ट गरेका छौं।” द डन डेलीले रिपोर्ट गरेको छ कि उनलाई ईश्वरनिन्दाको आरोपमा मुद्दा लगाइएको थियो र एबोटाबादको आतंकवाद विरोधी अदालतले 14 दिनको न्यायिक हिरासतमा जेल पठाएको थियो ।

टियानले आरोप अस्वीकार गर्दै आफूलाई झुटो आरोप लगाइएको दाबी गरे । उनले यस विषयमा छानबिन गर्न सरकारले गठित संयुक्त अनुसन्धान टोली (जेआईटी) लाई भने, “म पाकिस्तानी र मुस्लिमहरूको भावनालाई ठेस पुऱ्याउने विचार पनि गर्न सक्दिन, तर मैले यहाँ जे भोगेको छु त्यो झुटबाहेक केही होइन”। चिनियाँ प्रबन्धकलाई सुरक्षा दिन पाकिस्तानी प्रतिष्ठानले असाधारण सावधानी अपनाएको र भीडको आक्रमणबाट बच्न उनलाई उच्च सुरक्षा स्थानमा राखेको मिडिया रिपोर्टहरूले बताए । पछि उनलाई हेलिकप्टरबाट इस्लामावाद लगिएको थियो ।

चिनियाँ विदेश मन्त्रालयले स्वाभाविक रूपमा अप्रत्याशित घटनाक्रममा चिन्ता व्यक्त गर्दै इस्लामाबादमा रहेको आफ्नो मिशनले आफ्नो राष्ट्रियताको अवस्थालाई पुष्टि गरिरहेको बताएको छ। मन्त्रालयका प्रवक्ताले बेइजिङमा आयोजित पत्रकार सम्मेलनमा भनेका छन्, “चीन सरकारले सधैं विदेशमा रहेका चिनियाँ नागरिकहरूलाई आयोजक देशको कानुन र नियमहरूको पालना गर्न र स्थानीय रीतिथिति र परम्पराको सम्मान गर्न आग्रह गर्दछ।” उनले थपे, “यदि घटनामा चिनियाँ नागरिक संलग्न छन् भने, हाम्रो दूतावासले आफ्नो कर्तव्यको दायरा भित्र कन्सुलर सुरक्षा र सहयोग प्रदान गर्नेछ ।”

चीनले यस क्षेत्रमा विवादास्पद सीपीइसी विस्तार गर्न खोजेको र विश्वको सर्वोच्च सार्वभौम ऋणदाता भएको नाताले श्रीलंकाको उद्धार प्रयासमा चीनको भूमिकालाई पाकिस्तान र अफगानिस्तानमा रहेका चिनियाँ नागरिकहरूका लागि सुरक्षा चुनौतीहरू अझ जटिल हुने सम्भावना छ ।