नेपाली पर्यटनको इतिहास एउटा विविधताले भरिएको र समृद्ध कथा हो । जहाँ प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक धरोहर र धार्मिक महत्वका स्थलहरू मुख्य आकर्षण बनेका छन् । नेपाललाई ‘पर्यटनको स्वर्ग’ मानिन्छ, यसको कारण विश्वकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथादेखि गहिरो उपत्यकाहरू, हिमाली झरना, वन्यजन्तु र बहुसांस्कृतिक समाजको मिश्रण हो । तर, यो समृद्धि प्राप्त गर्न लामो समय लागेको छ र अनेकौं चुनौतिहरूको सामना गर्नुपर्ने भएको छ ।
नेपालमा पर्यटनको प्रारम्भिक इतिहास १९५० को दशकबाट शुरु भएको मानिन्छ । जब देशले बाहिरी संसारसँग सम्पर्क राख्न शुरु ग¥यो । सन् १९५३ मा सर एडमण्ड हिलारी र तेन्जिङ नोर्गेले सगरमाथाको पहिलो सफल आरोहण गरेपछि नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पर्यटनको लागि परिचित भयो । त्यसपछिका दशकहरूमा, पश्चिमी पर्यटकहरूको आगमनले नेपाली पर्यटन उद्योगलाई बलियो बनाउन ठूलो योगदान ग¥यो । १९७० को दशकमा नेपाल हिप्पीहरूको लागि लोकप्रिय गन्तव्य बनेको थियो, विशेषगरी काठमाडौँको थमेल क्षेत्र । यसपछि साहसिक खेलकुदहरू, ट्रेकिङ, पर्वतारोहण, र धार्मिक पर्यटनले नेपालको पर्यटनलाई अगाडि बढायो ।
नेपालको पर्यटनलाई चार प्रमुख क्षेत्रहरूमा विभाजन गर्न सकिन्छः साहसिक पर्यटन, सांस्कृतिक पर्यटन, धार्मिक पर्यटन, र ग्रामीण पर्यटन । यी सबै क्षेत्रहरूले पर्यटकहरूलाई नेपालमा आकर्षित गर्न महŒवपूर्ण भूमिका खेलेका छन् । हिमाली ट्रेकिङ, सगरमाथा आरोहण, अन्नपूर्ण परिक्रमा जस्ता साहसिक क्रियाकलापहरूका साथै पशुपतिनाथ, बौद्धनाथ र लुम्बिनी जस्ता धार्मिक स्थलहरू पर्यटनको प्रमुख केन्द्र बनेका छन् ।
यद्यपि, नेपाली पर्यटनले थुप्रै चुनौतिहरूको सामना गरिरहेको छ । देशको राजनीतिक अस्थिरता, आधारभूत पूर्वाधारको अभाव र हालसालै देखिएको पर्यावरणीय समस्याहरूले यस क्षेत्रमा नकारात्मक असर पारेको छ । विशेषगरी २०१५ को विनाशकारी भूकम्पले नेपाली पर्यटनलाई गम्भीर क्षति पु¥याएको थियो, जसको पुनर्निर्माण अझै पनि सम्पन्न भएको छैन । त्यसपछि, विश्वव्यापी महामारी कोभिड–१९ ले पर्यटन उद्योगलाई लगभग ठप्प पा¥यो, जसबाट देशको आर्थिक प्रणाली नै प्रभावित भयो ।
त्यसैगरी, पर्यटनमा समावेश गरिएका सेवा तथा सुविधा कमजोर हुनु अर्को समस्या हो । होटल, यातायात तथा स्वास्थ्य सेवा लगायतका क्षेत्रमा गुणस्तरको कमीले पर्यटकहरूको विश्वास गुम्ने खतरा रहन्छ । साथै, नेपालको पहुँच मार्गहरू जटिल छन्, विशेषगरी ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रमा पुग्न कठिनाइहरू छन् । पर्यटन क्षेत्रमा आधुनिकीकरण तथा दीर्घकालीन योजना अभाव पनि चुनौतिको रूपमा रहेको छ ।
यसका अतिरिक्त, नेपाली पर्यटनको दीर्घकालीन भविष्यका लागि प्रमुख चुनौति भनेको पर्यावरण संरक्षण हो । बढ्दो पर्यटनले वातावरणमा नकारात्मक असर पारेको छ । जस्तैः हिमाली क्षेत्रमा फोहोरको मात्रा बढ्नु, जैविक विविधतामा ह«ास आउनु, र हिमाली जलवायु परिवर्तनको सामना गर्नु परिरहेको छ । यस्ता समस्याहरूलाई दिगो विकासको अवधारणामा आधारित समाधानको आवश्यकता छ ।
नेपालको पर्यटन उद्योगलाई पुनर्जागृत गर्न केही सम्भाव्य रणनीतिहरू लागू गर्न सकिन्छ । पहिलो, दिगो पर्यटन विकासको अवधारणालाई आत्मसात गर्दै, पर्यावरण संरक्षण र स्थानीय समुदायलाई लाभदायक बनाउनुपर्ने हुन्छ । दोस्रो, पर्यटनको क्षेत्रीय विस्तार गर्दै ग्रामीण पर्यटनलाई प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ, जसले पर्यटनले ल्याउने फाइदा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पनि फैलाउन मद्दत पु¥याउँछ । तेस्रो, नयाँ बजारहरू, जस्तैः पूर्वी एशिया, दक्षिण पूर्वी एशिया, र मध्यपूर्वी मुलुकहरूमा ध्यान दिएर पर्यटन प्रचारप्रसार गर्न सकिन्छ ।
चौथो, नेपाललाई पूर्णरूपमा सुरक्षित पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा स्थापित गर्न सुरक्षा व्यवस्था र पूर्वाधारहरूलाई सुदृढ पार्नुपर्छ । नेपालमा पर्यटनको भविष्य अत्यन्तै सम्भावनायुक्त छ, यदि सरकारले दीर्घकालीन योजना, पर्याप्त लगानी, र स्थानीय समुदायलाई सहभागी गराएर अघि बढाउँछ भने । पर्यटनलाई दीगो, समावेशी, र पर्यावरणमैत्री बनाएर मात्रै नेपालले आफ्नो पर्यटन उद्योगलाई पूर्णरूपमा प्रवद्र्धन गर्न सक्छ ।
