अरुका आँखाबाट होइन, लेनिनलाई लेनिनबाटै बुझौं

रुसको ठूलो नदी भोल्गाको किनारमा रहेको सिम्बिस्र्क शहरमा सन् १८७० अप्रिल २२ मा जन्मिएका भ्लादिमिर इल्यीच उल्यानोभ नै विश्व सर्वहारा वर्गका महान् नेता लेनिन हुन् । उनलाई सबैभन्दा मन पर्ने रुसको लेना नदीको नामबाट उनले आफ्नो नाम लेनिन राखे र त्यही नामबाट उनी विश्वप्रसिद्ध भए । उनले रुसमा कम्युनिस्ट पार्टीको गठन गरेर रुसलाई सोभियत रुसमा बदल्ने समाजवादी क्रान्तिको शुरुवात गरे, त्यसको नेतृत्व गरे, विजय प्राप्त गरेर सोभियत संघ निर्माण गरे र उनी सोभियत रुसका राष्ट्रपिता बनेका थिए ।

२१ जनवरी १९२४ मा लेनिनको निधन भएको थियो । लेनिनले गरिखाने वर्गको आन्दोलन र सङ्गठनका लागि क्रान्तिकारी सिद्धान्त प्रतिपादन गरे, जसले क्रान्तिकारी सिद्धान्तमा आधारित नयाँ ढङ्गको पार्टी निर्माणको नेतृत्व गरे र विशिष्ट ऐतिहासिक परिस्थितिमा सोही अनुरूपका नीति अङ्गीकार गरी समाजवादी क्रान्तिको अगुवाइ गरे । संसारभरिका सर्वहारा–श्रमजीवी वर्गले लेनिनलाई भौतिक रूपमा बिदाइ गरेको आज ठीक सय वर्ष पुगेको छ । यो वर्ष लेनिनको निधन भएको शताब्दी वर्ष हो । लेनिनको नेतृत्वमा स्थापित समाजवादी व्यवस्थाले सबै किसिमका आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक असमानताको अन्त्य गर्ने उन्नत थिति बसाएको थियो । सबैलाई रोजगारी दिने परिपाटी बनाएको थियो । राष्ट्रियताको मुद्दा र जातीय विभेदको हल गरेको थियो । महिला र पुरुषबीचको असमानता अन्त्य गर्ने कदम चालेको थियो । शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क बनाएको थियो । र, गरिखाने वर्गलाई सस्तो दरमा अत्यावश्यक वस्तु उपलब्ध गराएको थियो ।

सन् १९१७ मा रुसमा लेनिनको नेतृत्वमा बोल्सेभिक क्रान्तिकारीहरूले गरेको अक्टोबर क्रान्ति, समाजवादी सोभियत सङ्घको स्थापना, समाजवादी कार्यक्रमहरूको सफलता र अकल्पनीय कीर्तिमानहरूले संसारभरिका श्रमजीवी वर्ग तथा उत्पीडित समुदायमा सर्वहारावर्गीय राज्य र समाजवादप्रति व्यापक आकर्षण पैदा गरेको थियो । लेनिनको सन्देश सर्वहारा वर्गको नेतृत्वमा किसान र मजदुरको साथमा बलियो शक्ति निर्माण गर्न सकिन्छ । राज्यसत्ता वर्गीय हुन्छ । सत्ताले विरोधी वर्गलाई दमन गर्छ भने नै हो । लेनिन विख्यात राजनीतिज्ञ र सच्चा माक्र्सवादी थिए । लेनिनले उग्र वामपन्थी विचारलाई ‘कम्युनिष्ट आन्दोलनको बालरोग’ भनेर भनेका थिए ।

यही क्रममा उनले माक्र्सवादको विकास गर्दै लेनिनवादको प्रतिपादन गरे । माक्र्सवादका तीन सङ्घटक अङ्ग दर्शनशास्त्र, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादका क्षेत्रमा उनले योगदान गरे । साथै सर्वहारा वर्गको ऐतिहासिक भूमिका, किसानहरू र अन्य श्रमिक वर्गका जनतासँग सर्वहारा वर्गको सम्बन्ध, सर्वहारा अधिनायकवाद र यसका रूपहरू, सर्वहारा राज्यको प्रजातान्त्रिक सारतत्व, भूमि समस्या र जातीय मुक्तिको प्रश्न आदि विषयमा माक्र्सवादलाई नयाँ र विकसित सिद्धान्तको रूपमा समृद्ध गरे उनले । लेनिनवाद साम्राज्यवाद र सर्वहारा क्रान्तिको युगको, पुँजीवादको पतन, औपनिवेशिक व्यवस्थाको उन्मूलन तथा राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनको विजयको युगको नयाँ दर्शनको रूपमा विकसित भयो ।

रुसमा उनको समयमा खुलारूपमा राजनीतिक प्रतिष्पर्धा गर्न त्यहाँका माक्र्सवादीहरुलाई पूरै रोकटोक थियो किनभने त्यहाँ जारशाहीतन्त्र थियो । त्यहाँ माक्र्सवादी लगायत अन्य उदारवादी पार्टीहरुलाई खुला रूपमा काम गर्ने अवस्था थिएन । सन् १९०५ को असफल क्रान्तिपश्चात् गठन गरिएको प्रतिनिधि सभा ‘दुमा’मा उपस्थितिको लागि राखिएका शर्तहरूले लोकतान्त्रिक प्रतिनिधित्वको ढोकामार्फत प्रवेश गर्न पार्टीहरूलाई त्यति सजिलो थिएन र त्यहाँ ट्रेड युनियनहरू माथि पनि बन्देज लगाइएको थियो । जारशाही सेन्सर तथा जासुस पुलिसहरूलाई छलेर केवल भूमिगत रूपमा मात्र राजनीतिक गतिविधि सञ्चालन गर्ने अवस्था थियो । त्यही अवस्थामा लेनिनले सर्वहारावर्गको भ्यानगार्ड, पेशेवर क्रान्तिकारीहरूको नेतृत्वमा आधारित पार्टी ढाँचा तथा रुसी सामाजिक जनवादी मजदुर पार्टीभत्र बोल्सेभिक र मेन्सेभिकहरूका गुटगत विभाजनबारे आफ्ना मत राखे ।

लेनिनको अवधारणाले उग्र केन्द्रीयता र अधिनायकवादी नेतृत्वको जन्म दिने आधार तयार पार्छ भनेर पनि आलोचना गरिएको छ र क्रान्तिकारी शुद्धताको नाममा त्यसले कम्युनिष्ट पार्टीलाई जनताबाट कटिएको एउटा सानो गुटमा परिणत गर्छ भनेर उनको विचारको प्रतिवाद गरिएको छ । अवसरवादबिरुद्धको सङ्घर्षलाई पार्टीभित्रै बौद्धिक सङ्घर्षको रूपमा सञ्चालन गर्ने कि सङ्गठनात्मक स्तरमा त्यसको समाधान खोजिने ? यो विषयमा आज पनि वादविवाद कायम छ । लेनिनको विचारमा अवसरवाद एउटा आम प्रवृत्ति थियो जसले मजदुर आन्दोलन पथभ्रष्ट बनाउँदै क्रान्तिमा नै अवरोध सृजना गर्ने काम गर्दछ र त्यसैकारण सङ्गठनात्मक रूपमा नै यस अवसरवादी प्रवृत्तिबिरुद्ध सङ्घर्ष चलाउनुपर्छ, चाहे त्यो पार्टी फुटको माध्यममार्फत नै किन नहोस् । निर्णायक शक्ति आम सर्वहारावर्ग र तिनको चेतनशील सामुहिक सङ्घर्षलाई मान्ने उनको विचारलाई अपव्याख्या गर्दै सानो षड्यन्त्रकारी झुण्ड बनाएर त्यसको नेतृत्व गोप्यता, अतिकेन्द्रीकरण र तानाशाहीमा सञ्चालन गर्ने उनको इरादा थियो भनी आलोचना भएको हो ।

लेनिनको प्रमुख जोड सर्वहारा वर्गको पार्टी अन्य बुर्जुवा पार्टीभन्दा पूर्णतः फरक हुन्छ भन्नेमा थियो । उनले पूर्ण राजनीतिक स्वतन्त्रता कायम गर्न पार्टी भित्रकै विभिन्न अवसरवादी, सुधारवादी तथा उग्रवामपन्थी भड्कावहरूका बिरुद्ध निरन्तर सङ्घर्ष चलाउनु आवश्यक हुन्छ भन्ने विचार राखेका थिए । उनले बोल्सेभिक पार्टीको स्थापना गरे । बोल्सेभिक पार्टीको निर्माणपछि यसले जमिन्दार र पुँजीपतिहरूको सत्ता कब्जा गर्न एवम् समाजवादको निर्माण गर्न रूसी मजदूर वर्ग र सम्पूर्ण श्रमजीवीहरूलाई जगाइरहेको थियो । लेनिन र उनका साथीहरूद्वारा गठन गरिएको बोल्सेभिक पार्टी विश्वका सम्पूर्ण कम्युनिस्ट तथा श्रमिक पार्टीहरूका लागि एउटा नमूना बन्न पुग्यो । मजदुरहरूको मुक्तिको लागि प्रयास गरिरहेका रूसी माक्र्सवादीहरू पनि उनको साथमा थिए, जो जारशाहीको अत्याचारका कारण देश बाहिर बसेका थिए ।

माक्र्सवादलाई गहिरोसँग बुझेर, विश्व परिवेशलाई केलाएर, नयाँ विधि र प्रक्रिया तयार पारेर लेनिन अगाडि बढेका थिए । उनले माक्र्सवादको कार्बनकपी अर्थात् अन्धानुकरण गरेनन्, माक्र्सवादी सिद्धान्त र त्यसले बोकेको मर्मबमोजिम त्यसको विकास र समृद्धीकरणमा आफूलाई होमे । ‘राज्य र क्रान्ति’, ‘के गर्ने ?’, ‘साम्राज्यवाद पुँजीवादको उच्च अवस्था’ जस्ता पुस्तक लेनिनका कालजयी रचना हुन् । उनले आफ्नो जीवन नै क्रान्तिकारी परिवर्तनका लागि न्यौच्छावर गरेका थिए । क्रान्ति गर्ने वा खोज्ने कामका लागि सबैलाई लेनिनको औचित्य सदैव रहिरहन्छ । उनको विचारमा जनताबाट अलगथलग हुने दल टिक्दैन ।

नेपालको संविधान २०७२ मा मुलुकलाई समाजवादी चरणमा लैजाने प्रतिबद्धता व्यक्त भए अनुरूप नेपालका दलहरू क्रियाशील छन् । नेपाली काङ्गे्रस आफूलाई माक्र्सवादी मान्छ, तर एमाले, माओवादी केन्द्र र एकीकृत समाजवादी आफूलाई माक्र्सवादी र लेनिनवादी दुवै मान्छन् । तसर्थ, विश्व समाजवादी आन्दोलनका प्रभावशाली सिद्धान्तकार लेनिनको सान्दर्भिकता नेपालमा अझ बढेर गएको छ यतिबेला । मुलुकमा दिगो र स्थायी शान्ति स्थापना गर्न राष्ट्रियता, जनतन्त्र र जनजीवीकासँग सम्बन्धित समस्यालाई हल गर्दै संविधानले निर्दिष्ट गरेको समाजवादको बाटोमा लाग्नुपर्छ । अरुले भनेको वा लेखेको आधारमा लेनिनको मूल्याङ्कन गर्ने होइन, लेनिनकै कृति र उनका जीवनका गतिविधिहरूको अध्ययन गरेर लेनिनलाई बुझौं ।

रुसमा माक्र्सवादलाई लागू गर्ने र त्यसलाई समृद्ध गर्ने काममा लेनिनले जीवनको अत्यन्त ठूलो ऊर्जा खर्चिएका थिए । उनले माक्र्सवादलाई समृद्ध गर्ने क्रममा लेनिनवादको समेत प्रतिपादन गर्न पुगे । नेपाली नेताहरु र विशेष गरी कम्युनिष्ट आन्दोलनको नेतृत्व गर्ने नेताहरु खुट्टा अनुसारको जुत्ता बनाउनेभन्दा पनि जुत्ता अनुसारको खुट्टा काट्न कोशिस गर्छन् । ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषण गरी क्रान्तिको कार्यक्रम निर्माण गर्नु र सो कार्यक्रमलाई व्यवहारमा लागू गर्नु आवश्यक हुन्छ । नेपाली हावापानी र परिवेश अनुसारको क्रान्तिको कार्यक्रम निर्माण गर्ने कुरामा नेपाली नेताको कम अध्ययन छ र यस बारेमा त्यति धेरै बहस भएको पनि छैन ।

नेपाली इतिहास, अर्थव्यवस्था, भूमिव्यवस्था, शिक्षा प्रणाली, कानूनी व्यवस्था आदिको यथार्थ अध्ययन गरी त्यसको आधारमा क्रान्तिका कार्यभार प्रष्ट गरी अल्पकालीन, मध्यकालीन र दीर्घकालीन कार्यक्रमिक योजना निर्माण गर्दा सबै प्रकारका अन्धता र जडताबाट मुक्त हुन सजिलो हुने र छोटो अवधिमै मुलुकको मुहार फेरिने थियो । तर, यो कुरालाई हाम्रा नेताहरुले बुझ्ने कहिले ? लेनिनको अध्ययनशीलता, सादगीपन, सदैव जनताको भलो चिताउने, व्यक्तिगत स्वार्थलाई कहिल्यै ध्यान नदिने जस्ता अनुशरणीय गुणहरू थिए । लेनिनप्रतिको बुझाइलाई पुनर्परिभाषित गर्न जरुरी छ । माक्र्स र लेनिनका सबै कुरा हुबहु नेपालमा लागु हुन सक्दैनन् । मुलुकलाई बदल्न नेपालका लागि सिक्न आवश्यक कुरा सन्दर्भका रूपमा ग्रहण गर्न आवश्यक छ । पाखण्ड होइन, यथार्थलाई बुझौँ, जडता होइन, सृजनशीलतालाई रोजौँ ।