शिवकुमार गिरी
समाज भनेको व्यक्तिहरूको समूह हो । जो साझा मूल्य–मान्यता, संस्कृति र संस्थाद्वारा जोडिएका हुन्छन् । यो एक जटिल संरचना हो, जसले व्यक्तिहरूको जीवनलाई प्रभाव पार्छ । समाजमा व्यक्तिहरू एकअर्कासँग अन्तरक्रिया गर्छन्, सहयोग गर्छन र कहिलेकाहीँ प्रतिस्पर्धा पनि गर्छन् । समाजको संरचना समयसँगै परिवर्तन हुन्छ र यसले विभिन्न कारकहरू जस्तैः आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ । समाजका केही मुख्य विशेषताहरूको कुरा गर्ने हो भने समाजमा एक वा धेरै मानिसहरूको समूह हुन्छ, समाजका सदस्यहरूले साझा मूल्य–मान्यता र संस्कृति साझा गदर्छन् ।
जसले उनीहरूको व्यवहारलाई निर्देशित गर्दछ, समाजमा विभिन्न सामाजिक संस्थाहरू हुन्छन्, जस्तैः परिवार, सरकारी गैरसरकारी संघ–संस्था, विद्यालय र स्थानीय सरकार जसले सामाजिक कार्यहरू सञ्चालन गर्दछन् । समाजमा व्यक्तिहरू एकअर्कासँग अन्तरक्रिया गर्छन् र सामाजिक सम्बन्धहरू निर्माण गर्छन् । यही नै समाज विशेषताका सुन्दर पक्षहरु हुन् भन्दा कुनै अतिशयुक्त नहोला । पौराणिक नेपाली समाजका विशेषताहरूलाई विश्लेषण गर्दा देहायका पक्षलाई विचार गर्नुपर्ने हुन्छ ।
विविधताः नेपालमा विभिन्न जातजाति, भाषाभाषी र संस्कृति भएकाले समाजमा विविधता पाइन्थ्यो । यहाँ विभिन्न धार्मिक परम्पराहरू पनि प्रचलनमा थिए ।
कृषिमा आधारितः पौराणिक नेपाली समाज मुख्यतयाः कृषिमा आधारित थियो । अधिकांश मानिसहरू खेतीपाती र पशुपालनमा संलग्न थिए । अर्मपर्म, सघाउ–पघाउ, मेलापात जाने आदि कार्यको चलन पाइन्थ्यो ।
संयुक्त परिवारः संयुक्त परिवार प्रणाली प्रचलनमा थियो, जहाँ धेरै पुस्ताका मानिसहरू एकसाथ बस्दथे । परिवारको ज्येष्ठ सदस्यले परिवारको नेतृत्व गर्दथे ।
धार्मिक विश्वासः धार्मिक विश्वास र परम्पराहरूले समाजलाई निर्देशित गर्दथे । हिन्दू र बौद्ध धर्मको प्रभाव व्यापक थियो ।
जातीय संरचनाः समाजमा जातीय संरचना विद्यमान थियो । विभिन्न जातजातिहरुको उपस्थिति रहेको थियो ।
स्थानीय शासनः स्थानीय स्तरमा विभिन्न गाउँ र समुदायहरूमा आफ्नै शासन प्रणाली थियो । त्यहाँका स्थानीय मुखियाहरुले शासन गर्ने चलन थियो ।
सांस्कृतिक परम्पराः विभिन्न सांस्कृतिक परम्पराहरू र चाडपर्वहरूले समाजलाई एकताबद्ध राख्दथे । विभिन्न कला र शिल्पहरू प्रचलनमा थिए । यी विशेषताहरूले पौराणिक नेपाली समाजको संरचना र कार्य प्रणालीलाई चित्रण गर्दछन् । वर्तमान नेपाली समाजका विशेषताहरूलाई निम्न बुँदाहरूमा समेट्न सकिन्छ ः
विविधता ः नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक देश हो । यहाँ विभिन्न जातजाति, भाषाभाषी र संस्कृति भएकाले समाजमा विविधता पाइन्छ ।
परिवर्तनशील ः नेपाली समाज द्रूतगतिमा परिवर्तन भइरहेको छ । आधुनिक प्रविधि, शिक्षा र विश्वव्यापीकरणको प्रभावले समाजमा नयाँ मूल्य–मान्यता र जीवनशैलीहरू देखा परेका छन् ।
युवा जनसंख्या ः नेपालमा युवा जनसंख्याको बाहुल्यता छ । युवाहरूले समाजमा नयाँ विचार र ऊर्जा ल्याएका छन् ।
प्रवासी कामदार ः नेपालबाट ठूलो संख्यामा युवाहरू रोजगारीका लागि विदेश गएका छन् यसले समाजमा आर्थिक र सामाजिक प्रभाव पारेको छ ।
राजनीतिक चेतना ः नेपाली समाजमा राजनीतिक चेतना बढ्दै गएको छ । नागरिकहरू आफ्नो अधिकार र कर्तव्यप्रति सचेत हुँदै गएका छन् ।
आर्थिक चुनौति ः नेपालमा गरिबी र वेरोजगारी जस्ता आर्थिक चुनौतिहरू विद्यमान छन् । आर्थिक असमानताले समाजमा विभिन्न समस्याहरू सिर्जना गरेको छ ।
सामाजिक मुद्दाहरू ः नेपाली समाजमा जातीय विभेद, लैङ्गिक असमानता र सामाजिक अन्याय जस्ता विभिन्न सामाजिक मुद्दाहरू विद्यमान छन् ।
सूचना प्रविधिको प्रभाव ः वर्तमान समयमा सूचना प्रविधिको प्रभावले नेपाली समाजमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ ।
सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले समाजमा सकारात्मक र नकारात्मक दुबै प्रभाव पारेको छ । यी विशेषताहरूले वर्तमान नेपाली समाजको जटिल र परिवर्तनशील स्वरूपलाई चित्रण गर्दछन् । नेपाली समाजको वर्तमान मानसिकता परिवर्तन गर्न निम्न कार्यहरू गर्न सकिन्छ ः
गुणस्तरीय शिक्षाको प्रवद्र्धन ः शिक्षा प्रणालीमा सुधार गरेर आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान गर्ने क्षमता र नैतिक मूल्यहरू विकास गर्नुपर्छ । विज्ञान, प्रविधि र व्यावसायिक शिक्षालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । शिक्षामा पहुँच सबैका लागि समान हुनुपर्छ ।
सचेतना र चेतना अभिवृद्धि ः सामाजिक मुद्दाहरूमा सचेतना जगाउन जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । सञ्चारमाध्यमहरूले सकारात्मक र रचनात्मक सामग्रीहरू प्रकाशन तथा प्रसारण गर्नुपर्छ । सामाजिक सञ्जालको सकारात्मक प्रयोग गर्नुपर्छ ।
सामाजिक न्याय र समानता ः जात, लिङ्ग, धर्म र क्षेत्रको आधारमा हुने भेदभावलाई अन्त्य गर्नुपर्छ । कानूनको शासनलाई बलियो बनाएर सबैलाई समान न्याय प्रदान गर्नुपर्छ । आर्थिक समानतालाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ ।
युवाहरूको सशक्तिकरण ः युवाहरूलाई नेतृत्व विकास र निर्णय प्रक्रियामा सहभागी गराउनुपर्छ । युवाहरूलाई उद्यमशीलता र रचनात्मक कार्यहरूमा संलग्न गराउनुपर्छ । युवाहरूलाई सकारात्मक सोच र आत्मविश्वास विकास गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ ।
सांस्कृतिक परिवर्तन ः पुरानो र नकारात्मक सामाजिक मूल्य–मान्यताहरूलाई परिवर्तन गर्नुपर्छ । सकारात्मक र प्रगतिशील सांस्कृतिक मूल्य–मान्यताहरूलाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ । विविधता र समावेशितालाई सम्मान गर्नुपर्छ ।
राजनीतिक सुधार ः पारदर्र्शी र जवाफदेही राजनीतिक प्रणालीको विकास गर्नुपर्छ । नागरिक सहभागितालाई बढावा दिनुपर्छ । राजनीतिक दलहरूले सकारात्मक र रचनात्मक राजनीतिक संस्कृति विकास गर्नुपर्छ ।
विरोधका लागि विरोध ः हाल केही व्यक्ति वा समूहलाई यास्तो हुटहुटी छ कि अरुको विरोध गरे भने चाहिँ म हाइलाईट भई हाल्छु र म छोटो समयमा पपुलर भई हाल्छु भन्ने मानसिकताले तुच्छ भाषा–शैली प्रयोग गरिएकोलाई निरुत्साहित गराइनु जरुरी छ ।
जेनेरेशन ग्याप ः नेपालको एउट जेनेरेशन रोजगारीका नाममा वा उच्च शिक्षाको नाममा विदेशिएको छ । जसका कारण समाजमा देखिएका अगुवाहरुले अहिलेको नयाँ पुस्तलाई खासै मान्न तयार छैन् । जसका कारण समाजमा मसिनोखालको अन्तर व्यक्तिगत द्वन्द्वको आवास हुन्छ । जुन समाज निर्माणका लागि खतरनाक बन्न सक्छ । उक्त जेनेरेशन ग्यापको खाडललाई पूरा गर्ने पहल कदम गनै जरुरी रहेको छ । यी कार्यहरूले नेपाली समाजको मानसिकतालाई सकारात्मक रूपमा परिवर्तन गर्न मद्दत गर्न सक्छन् । समाज निर्माणका ठोस आधारहरू यसप्रकार छन् ।
शिक्षा ः गुणस्तरीय शिक्षाले नागरिकहरूलाई ज्ञान, सीप र आलोचनात्मक सोच प्रदान गर्दछ, जसले समाजलाई प्रगतिशील बनाउँछ । शिक्षाले व्यक्तिमा भएको अन्तरनिहित क्षमतालाई प्रस्फुटित गर्दै सामाजिक चेतना र जिम्मेवारीको भावना बढाउँछ ।
स्वास्थ्य ः स्वस्थ नागरिकहरूले समाजको विकासमा सक्रिय भूमिका खेल्छन् । स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र उचित स्वास्थ्य नीतिहरूले स्वस्थ समाज निर्माण गर्दछ ।
आर्थिक समानता ः आर्थिक समानताले गरिबी र असमानता कम गर्दछ ।
सबैलाई समान अवसर प्रदान गर्नाले समाजमा शान्ति र स्थिरता कायम हुन्छ ।
सामाजिक न्याय ः सामाजिक न्यायले सबै नागरिकहरूलाई समान अधिकार र अवसर प्रदान गर्दछ । भेदभाव र अन्यायको अन्त्यले समाजलाई समावेशी बनाउँछ ।
कानूनको शासन ः कानूनको शासनले समाजमा शान्ति र व्यवस्था कायम गर्दछ । कानूनको पालनाले नागरिकहरूलाई सुरक्षित र न्यायपूर्ण वातावरण प्रदान गर्दछ ।
सांस्कृतिक संरक्षण ः सांस्कृतिक धरोहरको संरक्षणले समाजमा एकता र पहिचानको भावना बढाउँदछ । विविधताको सम्मानले समाजलाई समृद्ध बनाउँछ ।
सामुदायिक सहभागिता ः सामुदायिक सहभागिताले नागरिकहरूलाई समाजको विकासमा सक्रिय भूमिका खेल्न प्रेरित गर्दछ । सामुदायिक भावनाले समाजमा एकता र सहयोगको वातावरण सिर्जना गर्दछ ।
संक्रमणकालीन समाज निर्माण गर्नका लागि निम्न कुराहरूमा ध्यान दिन आवश्यक छ ।
न्याय र जवाफदेहिता ः विगतका द्वन्द्व र हिंसाका पीडितहरूलाई न्याय प्रदान गर्नुपर्दछ । दोषीहरूलाई कानूनको दायरामा ल्याई जवाफदेही बनाउनुपर्छ । सत्य निरुपण र मेलमिलाप आयोग जस्ता संस्थाहरूलाई सक्रिय बनाउनुपर्छ ।
संस्थागत सुधार ः राज्यका संस्थाहरूलाई बलियो र पारर्दर्शी बनाउनुपर्छ । कानूनको शासनलाई स्थापित गर्नुपर्छ । मानवअधिकारको सम्मान र संरक्षणलाई सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।
सामाजिक पुनर्मिलन ः विभिन्न समुदायहरू बीचको सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउनुपर्छ । क्षतिग्रस्त सामाजिक संरचनाहरूलाई पुनर्निर्माण गर्नुपर्छ । मेलमिलाप र क्षमादानको प्रक्रियालाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ ।
आर्थिक विकास ः सबै नागरिकहरूलाई आर्थिक अवसरहरू प्रदान गर्नुपर्छ । गरिबी र असमानतालाई कम गर्नुपर्छ । दीगो आर्थिक विकासलाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ ।
शिक्षा र चेतना ः नागरिकहरूलाई संक्रमणकालीन न्याय र शान्ति निर्माणको बारेमा शिक्षित गर्नुपर्छ । सामुदायिक संवाद र चेतना अभिवृद्धि कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ ।
राजनीतिक सहभागिता ः सबै नागरिकहरूलाई राजनीतिक प्रक्रियामा सहभागी हुने अवसर प्रदान गर्नुपर्छ । समावेशी राजनीतिक प्रणालीलाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ । संक्रमणकालीन समाजको निर्माण एक जटिल र लामो प्रक्रिया हो । यसका लागि सरकार, नागरिक समाज र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको संयुक्त प्रयास आवश्यक पर्दछ ।
