परिचय
पत्रकारिता, जसलाई प्रायः लोकतन्त्रको चौथो स्तम्भ मानिन्छ, नेपालको लोकतान्त्रिक प्रणाली र सामाजिक चेतनाको मुख्य आधार हो । यसले नेपाली जनतालाई सही, तथ्यपूर्ण र निष्पक्ष जानकारी उपलब्ध गराउने, सामाजिक जागरुकता फैलाउने र सरकार तथा शक्तिशाली निकायहरूलाई निगरानी गर्ने जिम्मेवारी लिएको छ । तर, पछिल्ला केही दशकहरूमा प्रविधि, आर्थिक दबाब र राजनीतिक हस्तक्षेप जस्ता कारणहरूले यस क्षेत्रको विश्वसनीयता र प्रभावकारिता खस्किरहेको देखिन्छ ।
यसले नेपाली लोकतन्त्र, मानव अधिकार र सामाजिक स्थिरता माथि गम्भीर प्रश्नहरू उठाएको छ । तर, यस सबैको बीचमा पनि, पत्रकारिताको सम्भावना अझै अन्त्य भएको छैन । नयाँ प्रविधि, नयाँ शैली र नयाँ सोचले यसलाई पुनः जागृत गर्न सक्ने सम्भावना देखिन्छ । यस लेखमा हामी वर्तमान नेपाली पत्रकारिताको अवस्था, यसको चुनौतीहरू र सम्भावित समाधानहरूलाई विस्तृतरूपमा विश्लेषण गर्नेछौं ।
१. नेपाली पत्रकारिताको ऐतिहासिक परिदृश्य र यसको वर्तमान सम्भावना
१.१. इतिहास र विकास
नेपालमा पत्रकारिता प्रारम्भदेखि नै समाजको सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक परिवर्तनसँग जोडिएको छ । २०औं शताब्दीको मध्यदेखि प्रारम्भ भएर, नेपाली पत्रकारिता स्वतन्त्रता, राजनीतिक उत्थान र सामाजिक जागरुकता फैलाउने माध्यम बनेको छ । प्राचीनकालदेखि नै मुखबाट मुखसम्मको सूचना आदानप्रदान, पछि प्रेस र पत्रिकाको विकास, रेडियो र टेलिभिजनको आगमन र अहिले डिजिटल मिडियाको उत्थान यस क्षेत्रको विकासको मुख्य आधार हुन् । नेपालमा २०६३ को जनआन्दोलनपछि स्वतन्त्र र निष्पक्ष पत्रकारिताको माग बलियो बनेको थियो । यसले लोकतन्त्र र मानव अधिकारका सवालहरूलाई मुखर बनाएको छ । यद्यपि, अझै पनि विभिन्न राजनीतिक शक्तिहरू र आर्थिक दबाबले यस क्षेत्रमा प्रभाव पार्दै आएको देखिन्छ ।
१.२. वर्तमान पत्रकारिताको सम्भावना
डिजिटल र टेक्नोलोजी ः नेपालमा मोबाइल र इन्टरनेटको पहुँच बिस्तारसँगै नागरिक पत्रकारिता र स्वयम्सेवी रिपोर्टिङको प्रवृत्ति बढेको छ । फेसबुक, ट्विटर र युट्युव जस्ता सामाजिक सञ्जालले नेपाली युवालाई खबर र विचार फैलाउने नयाँ माध्यम बनाएको छ । २०१५ को भूकम्प र २०६२ को जनआन्दोलनका समयमा नागरिकहरूले मोबाइल र सोशल मिडियाको प्रयोगबाट जानकारी फैलाएका थिए ।
अन्तर्राष्ट्रिय नेटवर्किङ ः नेपालका मिडिया घरहरू र पत्रकारहरू बीचको अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र जानकारी आदानप्रदानले नेपाली घटनाक्रमलाई विश्वसामु प्रभावकारी बनाउँछ । उदाहरणका लागि, भूकम्प, आन्दोलन र राजनीतिक परिवर्तनको रिपोर्टिङमा अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाको साथसाथै नेपाली मिडियाले पनि प्रभावकारी संवाद र प्रयास गरेका छन् ।
सामाजिक जागरुकता ः मानव अधिकार, लैङ्गिक समानता, जातीय सद्भाव लगायतका मुद्दाहरूलाई सामाजिक रुपमा उचाल्ने र समाजमा जागरुकता फैलाउने माध्यमका रूपमा पत्रकारिता अझ प्रभावकारी भएको छ । मि टू अभियान र विभिन्न सामाजिक अभियानाहरूले नेपाली समाजमा परिवर्तन ल्याउने प्रयास गरेका छन् ।
१.३. भविष्यको दिशा र सम्भावना
सत्यता, नैतिकता र जिम्मेवारीको बलियो आधारमा पुनःस्थापना गर्न सकिएन भने यसको प्रभावकारिता घट्नेछ । प्रविधि र नवीनतम् शैलीहरूलाई अपनाउँदै नयाँ पुस्तालाई आकर्षित गर्न सकिन्छ । समाज र सरकारको सहकार्यले यसलाई जिम्मेवार र विश्वसनीय बनाउन सकिन्छ । नेपालका युवा र नयाँ पत्रकारहरूलाई प्रविधि र नैतिकताको शिक्षा दिएर यसलाई थप प्रभावकारी बनाउने सम्भावना छ ।
२. वर्तमान नेपाली पत्रकारिताको खस्किँदो अवस्था र चुनौतीहरू
२.१. आर्थिक दबाब र व्यावसायिक संकट
नेपालमा मिडिया हाउसेहरू मुख्यरूपमा विज्ञापन र सरकारी अनुदानमा निर्भर छन् । यसले खबरको निष्पक्षता र नैतिकता प्रभावित पारिरहेको छ । उदाहरणका लागि २०५० को दशकपछि राजनीतिक र आर्थिक दबाबका कारण धेरै मिडिया घरहरूलाई आर्थिक संकट परेको थियो । यसले सनसनीपूर्ण, पक्षपाती र ट्रेन्डी खबरहरूको प्रवृत्ति बढाएको छ ।
२.२. झूठा र भ्रामक समाचारको प्रसार
डिजिटल मिडियाले खबरको छिटो र सजिलो प्रसार सम्भव बनाएको भए पनि, यसले झूठा, अफवाह र भ्रामक समाचारको फैलावटलाई पनि तीव्र बनाएको छ । २०६० को दशकदेखि सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन मिडियाले फेक न्यूज र प्रचारप्रसारलाई जन्म दिएको हो । यसले नेपाली समाजमा भ्रम र विभाजन ल्याएको देखिन्छ ।
२.३. प्रेस स्वतन्त्रता र स्वायत्तता माथि हस्तक्षेप
राजनीतिक दल, सरकार र शक्तिशाली समूहहरूले प्रेसमाथि नियन्त्रण र हस्तक्षेप गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् । यसले पत्रकारको स्वतन्त्रता र निष्पक्षतालाई खतरा पु¥याएको छ । उदाहरणका लागि, केही राजनीतिक दल र सरकारहरूले समाचारहरूमा नियन्त्रण र दबाब दिने प्रयास गरेका छन् ।
२.४. प्रविधि र नयाँ–नयाँ समस्या
डिजिटल मिडिया र सोशल मिडियाले गोपनीयता, साइबर आक्रमण र डिजिटल सुरक्षाका चुनौतीहरू ल्याएको छ । साथै, पाठकहरूको आलोचनात्मक सोच र मिडिया साक्षरता कमजोर भएकाले झूठा समाचारलाई सजिलै स्वीकार्ने प्रवृत्ति देखिन्छ । नेपालमा साइबर अपराध र अस्थिरता बढ्दै गएको पनि एक चुनौती हो ।
३. चुनौतीहरूको सामना र दीर्घकालीन समाधानहरू
३.१. नैतिकता र पेशागत मूल्यको पुनः स्थापना
शिक्षा र तालिम ः नेपाली पत्रकारितामा नैतिकता, अनुसन्धान, निष्पक्षता र जिम्मेवारीका विषयहरूलाई अनिवार्य बनाउनु आवश्यक छ । विश्वविद्यालय र पत्रकारिता प्रशिक्षण संस्थानहरूले यसमा ध्यान दिनुपर्छ । उदाहरणका लागि, काठमाडौँ विश्वविद्यालय र पत्रकारिताका तालिम केन्द्रहरूले नैतिक पत्रकारिता सम्बन्धी कोर्सहरू सञ्चालन गर्न थालेका छन् ।
प्रमाणित मापदण्ड ः मिडिया संघ–संस्थाले नैतिक मापदण्ड र कोड अफ कन्डक्ट लागू गर्नुपर्छ । यसले पत्रकारहरूको जिम्मेवारी र भरोसालाई बलियो बनाउँछ । स्वयम्–नियमन र पारदर्शिता ः मिडिया हाउसेहरूले आफ्नै आचार संहिता पालन गर्नुपर्छ । यसले विश्वास पुनःस्थापना र विश्वसनीयता बढाउँछ ।
३.२. प्रविधि र नयाँ उपायहरू
डिजिटल साक्षरता ः नेपाली नागरिक, विद्यार्थी र पत्रकारहरूलाई झूठा समाचार, फेक न्यूज र भ्रमबाट जोगाउन शिक्षित गर्नुपर्छ । मिडिया साक्षरता अभियान र तालिम कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक छ ।
सत्यता जाँच ः तथ्याङ्क जाँच गर्ने संस्था र प्रविधिहरूको प्रयोगले समाचारको प्रमाणिकता सुनिश्चित गर्न सकिन्छ । नेपालमा ‘फ्याक्टचेक’ जस्ता वेबसाइट र संस्था स्थापना गर्न आवश्यक छ ।
प्रविधिको प्रयोग ः कृत्रिम बुद्धिमत्ता, डेटा विश्लेषण र डिजिटल टूलहरूको प्रयोगले पत्रकारितालाई थप प्रभावकारी र विश्वसनीय बनाउने सम्भावना छ ।
३.३. समाज र सरकारको भूमिका
सार्वजनिक जागरुकता ः नेपाली समाजलाई मिडिया साक्षरता र सूचना विश्लेषणमा जागरुक बनाउनु आवश्यक छ । विद्यालय, समुदाय र सरकारी कार्यक्रम मार्फत यसलाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ ।
कानूनी र नीति–निर्माण ः झूठा समाचार, फेक न्यूज र साइबर अपराधलाई नियन्त्रण गर्न कडा कानूनी व्यवस्था आवश्यक छ । नेपालको संविधान र सम्बन्धित कानूनहरूलाई बलियो बनाउने र अपडेट गर्नुपर्छ ।
सरकारको समर्थन र संरक्षण ः सरकारले पत्रकारिता क्षेत्रको संरक्षण, प्रवद्र्धन र सुधारका लागि नीति, अनुदान र कार्यक्रमहरू ल्याउनु आवश्यक छ ।
३.४. समाजको जिम्मेवारी
सतर्क नागरिक ः नेपाली नागरिकहरूलाई सचेत र आलोचनात्मक सोच विकसित गर्न आवश्यक छ । सूचना छनौट र विश्लेषण गर्न सचेत हुनुपर्छ ।
सामाजिक दबाव ः समाजले पक्षपाती रिपोर्टिङ र झूठा प्रचारप्रसारबिरुद्ध दबाब दिनुपर्छ । बहस, आलोचना र बहु–दृष्टिकोणले सुधार ल्याउने सम्भावना छ ।
४. निष्कर्ष
नेपालमा वर्तमान पत्रकारिता अनेक चुनौतिहरूको सामना गर्दैछ । राजनीतिक, आर्थिक र प्रविधिक दबावले यसलाई कमजोर बनाएको भए पनि, यसको सुधार र बलियो बनाउने मार्ग अझै स्पष्ट छ । नयाँ प्रविधि, शिक्षा, समाजको जागरुकता र सरकारको नीति, सबैको संयुक्त प्रयासले यसलाई पुनः सशक्त बनाउन सकिन्छ । विश्वास, नैतिकता र जिम्मेवारीको आधारमा यसलाई बदलेर अझ प्रभावकारी र विश्वसनीय बनाउने जिम्मेवारी हामी सबैको हो । पत्रकारिताले समाजलाई सचेत, जागरुक र सशक्त बनाउने मुख्य माध्यमको रूपमा आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्न सक्नेछ ।
