परिचय
पत्रकारिता मानव सभ्यताको अभिन्न र अनिवार्य हिस्सा हो । यसले समाजलाई सूचित, शिक्षित र जागरूक बनाउने कार्य गर्दछ । लोकतन्त्रको मेरुदण्डको रूपमा, पत्रकारिता सरकार, राष्ट्रका नीति, सामाजिक परिवर्तन, र अन्तर्राष्ट्रिय घटनाहरूको प्रभावकारी प्रसारण गर्दछ । यसको इतिहास लामो र जटिल छ, जुन प्रविधि, सामाजिक परिवर्तन र राजनीतिक अवस्थासँग मेल खानुका साथै निरन्तर विकास भइरहेको छ । यस अध्ययनले पत्रकारिताको विकासक्रमलाई ऐतिहासिक, वर्तमान चुनौतीहरू र भविष्यका सम्भावनाहरूको दृष्टिले विश्लेषण गर्नेछ । यसले पत्रकारिताको भूमिका, यसको ऐतिहासिक उत्थान–पतन, र यसको समसामयिक अवस्थाको समिक्षा गर्दछ । साथै, यसले प्रविधि, नैतिकता, र सामाजिक परिवर्तनले पत्रकारितालाई कसरी प्रभावित गरिरहेको छ भन्ने विषयमा पनि चर्चा गर्दछ ।
ऐतिहासिक विकासक्रम र दृष्टान्तहरू
मौखिक परम्परा र सामाजिक ज्ञान
मानव सभ्यताको प्रारम्भिक युगदेखि नै जानकारी र समाचारको आदानप्रदान मौखिक परम्परामा आधारित थियो । यस अवधिमा, समाजका महत्वपूर्ण घटनाहरू, परम्परा र सांस्कृतिक मूल्यहरू मुखै–मुखैबाट प्रवाह गरिन्थ्यो । प्राचीन भारतीय ऋषिमुनिहरूले आफ्नो ज्ञान मुखै मुखैबाट परम्परागत रूपमा बाँडेका थिए । यसले समाजमा सान्दर्भिकता र स्थिरता कायम राख्न मद्दत ग¥यो । त्यस्तै, अफ्रिकी जनजातिहरूले ड्रम र कठोर आवाज प्रयोग गरी आपसमा सूचना र परम्परा प्रसारित गर्थे । यस परम्पराले समुदायमा सामाजिक एकता र संस्कृतिको संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । मौखिक परम्पराले सामाजिक र सांस्कृतिक संरचनालाई स्थिरता प्रदान गर्न मद्दत ग¥यो र यसले नयाँ पुस्तालाई पुरानो ज्ञान र मूल्यहरू हस्तान्तरण गर्न सक्षम बनायो । यस अवधिमा, मौखिक परम्पराले समाजको राजनीतिक, धार्मिक र सांस्कृतिक जीवनलाई सूचित गर्न मद्दत पु¥याएको थियो ।
मुद्रण प्रविधि र समाचार पत्रहरूको उदय
१५औं शताब्दीमा गुटेनबर्गको मुद्रण प्रेसको आविष्कारले जानकारीको दुनियामा क्रान्ति ल्यायो । यस प्रविधिले पुस्तकमात्र नभई समाचार पत्रहरूको उत्पादन र वितरणलाई पनि सम्भव बनायो । यसले सूचना र समाचारको पहुँचलाई व्यापक र सुलभ बनायो । उदाहरणका लागि जर्मनीमा सुरु भएका ‘जर्मन समाचार पत्र’हरूले सूचनालाई व्यापक स्तरमा फैलाउन मद्दत गरे। यस क्रममा, ‘एलिजाबेथ’ जस्ता पहिलेका दैनिक पत्रहरूले जनतालाई नियमित र विश्वसनीय जानकारी प्रदान गर्न थाले । यसको परिणाम स्वरूप, राजनीतिक जागरूकता बढ्यो, राष्ट्रवादको भावना जागरूक भयो, र वैज्ञानिक विचारधाराको प्रवद्र्धन भयो । यसले पत्रकारितालाई व्यवसायिक र व्यवस्थित रूपमा स्थापित ग¥यो । यसले समाजमा नयाँ विचार र परिवर्तनको प्रवाहलाई समर्थन ग¥यो ।
तार र टेलिग्राफ ः विश्वव्यापी सूचनाको पुल
१८औं शताब्दीको अन्त्य र १९औं शताब्दीको शुरुमा, इलेक्ट्रिक टेलिग्राफको आविष्कारले विश्वव्यापी सूचनाको प्रसारलाई तीव्र बनायो । यसले विश्वका विभिन्न भागहरूलाई सेकेन्डमै सम्पर्कमा ल्यायो । उदाहरणका लागि, १८६६ को ट्रान्सअटलान्टिक टेलिग्राफले अमेरिकाबाट युरोपसम्मको सूचनालाई तीव्रता र विश्वसनीयता साथ पु¥यायो । यसले विश्वव्यापी व्यापार, युद्ध, र राजनीतिक सम्बन्धहरूमा प्रभाव र तीव्रता थप्यो । बेलायती समाचार संस्था ‘गेटी इमेजेस’ले यस प्रविधिलाई अझ व्यापक बनायो । यसले पत्रकारितालाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा स्थिरता र विश्वसनीयता प्रदान ग¥यो । यो प्रविधिले विश्वव्यापी समाचारको प्रवाहलाई सहज र छिटो बनायो, जसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र आर्थिक क्रियाकलापहरूलाई प्रभावित ग¥यो ।
रेडियो र टेलिभिजन ः दृश्य माध्यमको क्रान्ति
२०औं शताब्दीले रेडियो र टेलिभिजनले समाचार र जानकारीको माध्यमलाई स्तरीय र प्रभावकारी बनायो । रेडियोले युद्धकालीन समाचार, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय घटनाहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा मानिससम्म पु¥यायो । उदाहरणका लागि दोस्रो विश्वयुद्धको समयमा रेडियोले युद्धको घटनालाई विश्वव्यापी रूपमा सुनायो र राष्ट्रभक्तिको भावना जागरूक ग¥यो । टेलिभिजनले दृश्य माध्यमको शक्ति देखायो । १९६९ मा नील आर्मस्ट्रङको चन्द्रमामा यात्रा टेलिभिजन मार्फत विश्वले हेर्न सक्यो । यसले सामाजिक मनोवृत्ति र सोचमा गहिरो प्रभाव राख्यो । यसले समाचारलाई थप यथार्थ र प्रभावकारी बनायो र दर्शकलाई घटनाक्रमको नजिक ल्यायो ।
डिजिटल क्रान्ति र इन्टरनेट ः सूचना युगको आरम्भ
२०औं शताब्दीको अन्त्यदेखि इन्टरनेट र डिजिटल प्रविधिले पत्रकारितालाई नयाँ युगमा प्रवेश गरायो । यसले सूचना प्राप्ति, प्रसारण र प्रतिक्रिया प्रक्रियालाई सहज, छिटो र अन्तरक्रियात्मक बनायो । उदाहरणका लागि २०११ को अरब वसन्त आन्दोलनमा, ट्विटर र फेसबुकले जनतालाई प्रत्यक्ष रूपमा जानकारी र अभियान सञ्चालनको माध्यम बनायो । यसले सरकार र राजनीतिक शक्तिहरूलाई प्रभाव पार्न मद्दत ग¥यो । यसले पत्रकारितालाई जनतामाझ जडान र सक्रियता प्रदान ग¥यो । अनलाइन प्लेटफर्महरू जस्तैः ‘गुगल न्यूज’, ‘डिजिटल मिडिया’ र विभिन्न सोशल मीडिया साइटहरूले छिटो र व्यापक सूचनाको प्रवाह सुनिश्चित गरिरहेका छन् । यसले परम्परागत मिडिया र नयाँ मिडियाको बीचको अन्तर घटाएको छ र सूचना प्रवाहको द्रुतता र विविधता बढाएको छ ।
वर्तमान अवस्थाका चुनौतीहरू र विशिष्ट दृष्टान्तहरू
फेक न्यूज र सामाजिक सञ्जालको प्रभाव
सामाजिक सञ्जालहरूले सूचनाको पहुँचलाई सहज र तीव्र बनाएको भए पनि यसको दुष्प्रभावहरू पनि देखिएका छन् । विशेषगरी फेक न्यूज र गलत सूचनाले समाजमा भ्रम र अफवाह फैलाएको उदाहरणहरू छन् । २०१६ को अमेरिकी राष्ट्रपति चुनावमा, रुसले फेसबुक र ट्वीटरमार्फत फेक न्यूज फैलाएको पुष्टि भयो । यसले मतदातालाई गलत धारणा र भ्रममा पा¥यो । कोभिड–१९ महामारीको समयमा गलत सूचना र अफवाहहरूले जनस्वास्थ्यलाई खतरा पु¥यायो । जस्तैः ‘मुस्लिम र कोरोना’ सम्बन्धी फेक न्यूजले सामाजिक तनाव र विभाजन उत्पन्न ग¥यो । यी घटनाहरूले देखाउँछन् कि असत्य सूचना र अफवाहहरू समाजको स्थिरता र विश्वसनीयतालाई खतरामा पार्न सक्छन् । यसले पत्रकारिताको विश्वसनीयता र समाजमा विश्वासको कमी ल्याएको छ । साथै, यसले समाजमा विभाजन र सामाजिक तनावलाई बढावा दिएको छ ।
व्यावसायिकता र नैतिकता
मिडिया हाउसहरू प्रायः आर्थिक लाभ र सनसनी फैलाउने लालचले सत्यता नखोजी समाचार फैलाउने प्रवृत्ति देखिएका छन् । यसले समाजमा डर, भ्रम, र अस्थिरता फैलाएको छ । उदाहरणका लागि ‘ड्रग्स’, ‘हत्या’ र ‘अपराध’ जस्ता विषयहरूमा अतिरञ्जना र सनसनी फैलाउने रिपोर्टहरूले समाजमा डर र विभाजन उत्पन्न ग¥यो । यसले पत्रकारिताको नैतिकता र विश्वसनीयतालाई कमजोर बनाएको छ । यसलाई सुधार गर्न ‘जिम्मेवार पत्रकारिता’, ‘सूचना सत्यता जाँच’ र ‘इन्क्लुसिभ रिपोर्टिङ’ आवश्यक भएको छ । पत्रकारहरूले तथ्यपूर्ण, निष्पक्ष र जिम्मेवारीपूर्ण रिपोर्टिङ गर्नुपर्ने आवश्यकता देखा परेको छ ।
सरकारी नियमन र स्वतन्त्रता
नेपाल, चीन, उत्तर कोरिया जस्ता देशहरूमा, सरकारको नियमन र दबाबले प्रेस स्वतन्त्रतालाई प्रभावित गरिरहेको देखिन्छ । उदाहरणका लागि नेपालमा राजनीतिक दबाब र सरकारी नियमनले आलोचनात्मक समाचारहरूलाई रोक्ने प्रयास गरिएका छन् । यसले नागरिकहरूलाई सही, निष्पक्ष र स्वतन्त्र जानकारी प्राप्त गर्न कठिन बनाएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय मिडिया स्वतन्त्रता सूचकांकले यसलाई मापन गर्दछ र यसमा सुधारको आवश्यकता देखिन्छ । प्रेस स्वतन्त्रता र जिम्मेवार पत्रकारिताको संरक्षण गर्न आवश्यक छ, ताकि जनता सही जानकारी प्राप्त गर्न सकून् ।
प्रविधिको चुनौती र नयाँ प्रविधिहरू
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स, ब्लकचेन र बिग डाटा जस्ता प्रविधिहरूले पत्रकारितालाई नयाँ सम्भावना र चुनौतीहरू ल्याएका छन् । उदाहरणका लागि ‘डिपफेक’ र ‘एआई जेनेरेटेड फेक भिडियो’ले सत्यता जाँचलाई कठिन बनाएको छ । यसले ‘फेक न्यूज’ नियन्त्रण र विश्वसनीयता सुनिश्चित गर्न नयाँ प्रविधि र मापदण्डको आवश्यकतालाई जन्म दिएको छ । प्रविधिको जिम्मेवार प्रयोग, नैतिकता कायम गर्न र नयाँ मापदण्ड विकास गर्न आवश्यक छ । यसले भविष्यमा पत्रकारितालाई थप विश्वसनीय र दिगो बनाउन मद्दत गर्दछ ।
भविष्यको दृष्टि र सम्भावनाहरू
डिजिटल पत्रकारिताको नयाँ मोड
भविष्यमा, ‘जर्नलिस्ट २.०’ को अवधारणा उदाएको छ । यसले सोशल मिडिया, पोडकास्टर र इन्टरएक्टिभ वेबसाइटहरूलाई मिलाएर नयाँ स्वरूपको पत्रकारिता प्रस्तुत गर्दछ । उदाहरणका लागि ‘टेक्नोलोजी इनोवेटर’ र ‘डिजिटल क्रिएटर’हरूले सूचना प्रवाहलाई अझ प्रभावकारी र इन्टरएक्टिभ बनाइरहेका छन् । यसले जनतालाई संवादमा भाग लिन र प्रतिक्रियाका माध्यमबाट सूचना प्रवाहमा सहभागी हुन अनुमति दिन्छ । यसले पत्रकारितालाई अझ पारदर्शी, सहभागी र प्रभावकारी बनाउनेछ । यसले समाजमा सूचना र जागरूकता फैलाउने नयाँ माध्यमहरू खोल्नेछ ।
नयाँ नियम र नैतिकता
भविष्यमा, ‘डिजिटल नैतिकता’ र ‘सूचनाको जिम्मेवारी’ मा विशेष ध्यान दिइनेछ । उदाहरणका लागि, अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डहरू, नैतिक पत्रकारिता मानकहरू र नियमहरू विकास हुँदैछन् । यसले फेक न्यूज, ‘डिपफेक’ र ‘डेटा सुरक्षा’ जस्ता चुनौतीहरूको सामना गर्न मद्दत गर्नेछ । सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूले नयाँ नियमहरू, प्रविधिहरू, र मापदण्डहरू लागू गर्न थालेका छन् । यसले पत्रकारितालाई जिम्मेवार, विश्वसनीय र नैतिक बनाउनेछ ।
प्रविधिको जिम्मेवार प्रयोग र मानवता
भविष्यको पत्रकारिताले प्रविधिको जिम्मेवार प्रयोगलाई प्राथमिकता दिनेछ । एआई नैतिकता, डेटा सुरक्षा र गोपनीयता जस्ता विषयहरूमा विशेष ध्यान दिइनेछ । यसले पत्रकारितालाई अझ विश्वसनीय, मानवताभन्दा जोडिएको र जिम्मेवार बनाउनेछ । ‘स्मार्ट टेक्नोलोजी’, ‘इन्टरएक्टिभ मिडिया’ र ‘आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स’को प्रयोगले सूचनालाई अझ प्रभावकारी र मनोवैज्ञानिक दृष्टिले सशक्त बनाउनेछ । यसले समाजमा जागरूकता र सूचना प्रवाहलाई थप सशक्त बनाउनेछ ।
निष्कर्ष
पत्रकारिताको यात्रा लामो र जटिल छ । यसको विकासक्रमले देखाउँछ कि प्रविधि र सामाजिक आवश्यकताहरूको आधारमा यसले निरन्तर परिमार्जन र प्रगति गरेको छ । वर्तमान युगमा, फेक न्यूज, सरकारी नियमन र प्रविधिको दुरुपयोग जस्ता चुनौतीहरू छन् । यद्यपि, यसको उत्तरदायित्व अझ बलियो र जिम्मेवार बन्नु आवश्यक छ । सामाजिक, राजनीतिक र प्रविधि सम्बन्धी सबै पक्षहरू मिलेर जिम्मेवार, निष्पक्ष र नैतिक पत्रकारिता स्थापना गर्नुपर्छ । यसले हाम्रो लोकतन्त्र, समाज र मानव अधिकारको संरक्षण गर्न सक्छ ।
भविष्य नेपालको, विश्वका र समग्र मानवताका लागि जिम्मेवार र प्रविधि–सहयोगी पत्रकारिता रचनाको आधार बन्न सक्छ । यसले लोकतान्त्रिक मूल्यहरू, सामाजिक सद्भाव र मानव अधिकारहरूको संरक्षण गर्न सक्नेछ । सही नैतिकता र प्रविधिको जिम्मेवार प्रयोगले मात्र हामी एक स्वस्थ, जागरूक र समृद्ध समाज निर्माण गर्न सक्छौं ।
