आज हामी नेपाली साहित्य र भाषा विज्ञानका गतिशिल व्यक्तित्व, नेपाली भाषाका अन्वेषक र साहित्यिक व्यक्तित्व बालकृष्ण पोखरेलको स्मृतिमा श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दैछौं । उनका जीवन र कृतिहरू नेपाली भाषाको समृद्धि र प्रवद्र्धनमा अतुलनीय योगदान दिएका छन् । यस लेखमा हामीले बालकृष्ण पोखरेलको जीवनयात्रा, व्यक्तित्व, साहित्यिक यात्रा, योगदान र उनको सम्मानका बारेमा विस्तारपूर्वक चर्चा गर्न चाहन्छौं ।
परिचय
मानव जीवनको वास्तविक मूल्यलाई बुझ्न र चिन्न कठिन कार्य हो । विशेषगरी, जब त्यो व्यक्ति साहित्य र भाषा विज्ञानको क्षेत्रमा आफ्नो जीवन समर्पित गरेका हुन्छन् । बालकृष्ण पोखरेलको जीवन कथा र योगदानलाई समेट्दै, हामी नेपाली भाषा र साहित्यको इतिहासमा उनको स्थानलाई उजागर गर्न चाहन्छौं । उनी वि.सं. १९९० साल श्रावण ३० गते मकवानपुरको चिसापानी गढीमा जन्मिएका थिए । उनका पिता सुब्बा शारदा पोखरेल र माता कृष्ण छायाँदेवी पोखरेल हुन् । जागिरे जीवनका क्रममा परिवार नेपालका विभिन्न भागहरूमा बस्न र घुम्न पुगेको थियो, जसले उनलाई विभिन्न संस्कृतिको अनुभव र समझदारी प्रदान गरेको थियो ।
व्यक्तित्व र छद्म नामहरू
नेपालमा भाषा वैज्ञानिकको रुपमा परिचित बालकृष्ण पोखरेललाई साहित्यिक क्षेत्रमा अनेकौं उपनामहरूले चिनिन्छ– जस्तैः रुपाबासी, वसन्त वत्सल, इसावापुर, लक्ष्मी विलास, पाथ्या, केकेमनुचक्च्यो पोखरेल, गढ़तिरे साहिँलो, हिमालपाने बराल आदि । उनको व्यक्तित्व बहुआयामिक थियो–उनी कविता, गीत, कथा, निबन्ध र अनुसन्धानात्मक ग्रन्थहरू लेख्ने प्रतिभाशाली र जिज्ञासु व्यक्ति थिए । भाषा र साहित्य प्रति उनको प्रेम र लगावले उनलाई अनौठो र अभूतपूर्व व्यक्तित्व बनाएको थियो ।
पारिवारिक जीवन र शिक्षा :
बालकृष्ण पोखरेलको जन्म एक मध्यम वर्गीय परिवारमा भएको थियो । उनको शैक्षिक यात्रा प्रारम्भिक तहबाट नै उत्साहजनक थियो । उनले मोरङको विराटनगरको त्रिजुद्ध हाइस्कूलबाट आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षा प्राप्त गरे । त्यसपछि, भारतको इलाहाबाद विश्वविद्यालयबाट भाषा विज्ञानमा स्नातक र कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर उत्तीर्ण गरे । अध्ययनकालीन अनुभवहरूले उनलाई भाषा, साहित्य र संस्कृतिको विविधता बुझ्न मद्दत गरे । उनी निरन्तर अनुसन्धान र अध्यापनमा सक्रिय रहे र यसले उनलाई नेपाली भाषाविद् र साहित्यकारको रूपमा स्थापित ग¥यो ।
प्राध्यापन र सेवा :
वि.सं. २०१८ देखि त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा प्राध्यापकको रूपमा सेवा थालेका, उनले विराटनगरको महेन्द्र मोरङ क्याम्पसमा लामो समयसम्म अध्यापन गरे । उनको शिक्षण र अनुसन्धानले नेपाली भाषाको विकास र संरक्षणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । सेवानिवृत्त भएपछि, उनले आफ्नो ३६ वर्ष लामो शिक्षण अनुभवलाई साहित्यिक र भाषिक सेवामा लगाइरहे ।
साहित्यिक यात्रा
उनको साहित्यिक यात्रा वि.सं. २००८ सालदेखि शुरु भएको हो । उनले ‘युगवाणी’ पत्रिकामा पहिलो पटक भाषिक निबन्ध प्रकाशित गरे । बनारसमा अध्ययनरत् हुँदा ‘झर्रोवादी’ आन्दोलन मार्फत विशेष चर्चा पाए । उनका रचनाहरूमा ‘रुपरानी’ महाकाव्य, ‘नेपाली भाषाको कथा’, र नेपाली भाषाको इतिहास र कालक्रम सम्बन्धी लेखहरू उल्लेखनीय छन् । उनले नेपाली, हिन्दी, बंगाली र मगर भाषामा आफ्नो ज्ञाता व्यक्त गरेका थिए । कविता संग्रह ‘कानुङलाम’, कथा, निबन्ध, नाटक र अनुसन्धानात्मक ग्रन्थहरू– जसले उनलाई नेपाली भाषाको अमूल्य निधि बनाएको छ ।
प्रकाशित कृतिहरू
उनका कृतिहरू विशाल र विविध छन् ।
कविता संग्रहहरू :
शान्ति सेना (वि.सं. २०१०), रसिला कविता (२०२५), साना सानी (२०२५)
उपन्यासहरू :
मित्रता, परिचय, यातना, खोलावारी, जोर जुलुस, तीन कथा, सेतो सिन्दुर, सुनीरा, झिमझिम परेली, कल्पनाका डीलबाट बरालिएको मान्छे
कथाहरू :
एकादेशमा, फुटेको ऐना, सुनगाभा, सोधाई र जवाफ, काने खुशी
निबन्धहरू :
कलेज स्तरका निबन्ध संग्रह, उकुस मुकुस, तेश्रो एकमुखे रुद्राक्षको खोजी, हिमाली रचना
अनुसन्धानात्मक ग्रन्थहरू :
खस जातिको इतिहास, पाँच सय वर्ष
सम्मान र पुरस्कारहरू
उनले नेपाली साहित्य र भाषाविज्ञानमा पु¥याएको योगदानको उच्च मूल्यांकन गर्दै मदन पुरस्कार २०२१, प्रतिभा पुरस्कार, गोपाल पाण्डे असिम पुरस्कार लगायतले सम्मानित भएका छन् । यसले उनको कार्यको महत्व र नेपाली भाषाविद् र साहित्यकारको रूपमा उनको अवदानलाई मान्यता दिएको हो ।
अन्त्यमा
बालकृष्ण पोखरेल नेपाली भाषा र साहित्यका एक अविभाज्य हिस्सा हुन् । उनको अथक खोज, अध्ययन र योगदानले नेपाली भाषाको समृद्धि र प्रवद्र्धनमा अभूतपूर्व भूमिका खेलेको छ । उनका कार्य र जीवनले हामी सबैलाई प्रेरणा दिन्छ । आज उनी हाम्रो बीच छैनन्, तर उनको स्मृति सदाका लागि अमर रहनेछ । उनको जीवन र कार्यले हामीलाई भाषा, साहित्य र संस्कृतिको संरक्षण र प्रवद्र्धनमा अझ बढी प्रयास गर्न प्रेरित गर्दछ । हामीले उनी जस्तै व्यक्तिहरूको प्रेरणाबाट सिक्दै, हाम्रो भाषा र साहित्यको विकासमा निरन्तर लागिरहने प्रतिबद्धता जनाउँछौं ।
यस प्रकार बालकृष्ण पोखरेलको जीवन कथा साहित्य र भाषा विज्ञानको क्षेत्रमा उज्जवल आदर्श हो । उनको योगदान नेपाली भाषाको अमूल्य सम्पदा हो र सधैं स्मरण रहनेछ । हामी सबैले उनीप्रति सम्मान व्यक्त गर्दै, हाम्रो भाषा र संस्कृतिको संरक्षण गर्न प्रतिबद्ध रहनुपर्छ ।
